W 2021 roku w Polsce było 546 zgłoszeń potencjalnych zmarłych dawców narządów. W 396 przypadkach pobrano narządy, w 150 odstąpiono od tego. Dlaczego? W ponad połowie przypadków powodem były wątpliwości, czy zmarły zgadzał się na pobranie narządów.
Czego się boimy?
Teoretycznie Polacy mają pozytywny stosunek do transplantologii jako metody ratowania życia lub przywracania zdrowia. Problem pojawia się, gdy mamy zdecydować, czy po śmierci chcemy być dawcą, czy nie. Zaczynamy się wówczas wahać.
Jak motywujemy naszą niechęć do wyrażenia zgody na pobranie naszych narządów po śmierci? Pewne wyobrażenie dają wyniki badań Centrum Doradztwa i Badań Społecznych „Socjogram”, które zapytało gdańszczan o podanie pięciu powodów, dla których nie zdecydowaliby się oddać narządów po swojej śmierci. Oto cztery najczęściej typowane odpowiedzi:
- Moje narządy nie nadają się do wtórnego użycia (49,9 proc.)
- Nie mam pewności, że lekarze dobrze orzekną moją śmierć mózgową (35,4 proc.)
- Obawiam się handlu narządami (32,7 proc.)
- Nie posiadam jasnych informacji na temat procedur pobierania narządów (25,7 proc.)
Jak widać, najczęstszą przyczyną nie jest negatywny stosunek do transplantologii jako metody leczenia (choć tak odpowiedziało 8 proc. pytanych) ani pogląd, że operacja jest sprzeczna z naturą ludzką (choć 8 proc. ankietowanych tak uważa), ale nieznajomość procedur medycznych dotyczących orzekania o śmierci, pobierania narządów i ustalania zdrowia dawcy.
Moje narządy nie nadają się do przeszczepu
W Polsce można przeprowadzić przeszczepy narządów pochodzących jedynie od ludzi zdrowych.
Rodzaj badań zależy od tego, który narząd ma zostać przeszczepiony.
– W przypadku wątroby bada się, czy prezentuje ona cechy marskości, a w przypadku płuc, czy są zniszczone na skutek nadużywania tytoniu. Do tego metody badań są różne w zależności od organu. Wykonuje się biopsje, aby wykluczyć zmiany nowotworowe, a badania bakteriologiczne, aby uniknąć zakażenia bakteriologicznego. Stwierdzenie jakichkolwiek nieprawidłowości jest powodem dyskwalifikacji potencjalnego dawcy – zaznacza Aleksander Stal, radca prawny z Kancelarii Radca Prawny Aleksander Stal i lekarz medycyny.
Innymi słowy, jeśli któryś narząd z przyczyn medycznych nie nadaje się do przeszczepu, nie zostanie on pobrany.
Zbyt szybkie orzekanie o śmierci
Poważną obawą jest strach przed tym, że lekarze za szybko orzekną o śmierci potencjalnego dawcy. Warto więc podkreślić, że procedura orzekania o śmierci mózgu przeprowadzana jest przez komisję lekarską i odbywa się dwuetapowo.
Najpierw, jak wyjaśnia Aleksander Stal, rozpoznaje się tzw. arefleksję pniową, czyli zanik odruchów kaszlowych i wymiotnych oraz brak reakcji źrenic na światło. W dalszej kolejności przeprowadza się szczegółowe badania, które potwierdzą postawioną diagnozę.
Podczas badań wyklucza się zatrucia lub wpływ niektórych środków farmakologicznych, hipotermię, zaburzenia metaboliczne lub endokrynologiczne, hipotensję, czyli spadek ciśnienia poniżej 90/60, i wiele innych. Badania te wykonuje się dwukrotnie, z zachowaniem odpowiedniego odstępu czasu.
Dorozumiana zgoda na dawstwo
W Polsce obowiązuje tzw. dorozumiana zgoda na pośmiertne dawstwo narządów. Oznacza to, że dopiero wyraźny sprzeciw wobec pobierania narządów jest respektowany.
– Z jednej strony, możliwość złożenia takiego sprzeciwu jest wyrazem szacunku dla zasady samostanowienia człowieka i gwarantuje, że nawet po śmierci jego wola będzie respektowana. Z drugiej strony – wyjaśnia Aleksander Stal – ustawodawca chciał w ten sposób umożliwić rozwój nauki i medycyny oraz przyczynić się do zwiększenia jakości ochrony zdrowia. Nie można ukrywać, że dzięki zgodzie domniemanej liczba dawców organów jest wyższa. Innymi słowy, zgoda domniemana najlepiej godzi różne racje i potrzeby naszej wspólnoty.
Sprzeciw wobec pobierania narządów do transplantacji po śmierci można wyrazić na trzy sposoby:
- Jako pisemne oświadczenie woli zarejestrowane w Centralnym Rejestrze Sprzeciwów. Zgłoszenie należy wypełnić albo własnoręcznie (czytelnie, długopisem lub piórem), albo na komputerze, a następnie podpisać i przesłać na adres Centralnego Rejestru Sprzeciwu. Osoba zgłaszająca sprzeciw będzie listownie poinformowana zarówno o przyjęciu oświadczenia, jak i niepoprawnym wypełnieniu formularza i konieczności jego ponownego złożenia.
- Jako pisemne oświadczenie woli, które należy nosić przy sobie.
- Jako ustne oświadczenie woli złożone wobec dwóch świadków.
Jak wyjaśnia Tomasz Orfin, lekarz nie ma obowiązku uzyskiwania zgody najbliższej rodziny zmarłego na procedurę pobrania narządów. W praktyce jednak informują rodzinę o zamiarze pobrania narządów do przeszczepienia. Wtedy też zadaje się pytanie, czy zmarły wyraził za życia ustny sprzeciw w obecności świadków bądź czy zostawił pisemne oświadczenia woli.
Trzeba jednak podkreślić jedno: lekarze nie proszą członków najbliższej rodziny o zgodę na pobranie narządów. Jeśli jednak bliscy kategorycznie protestują, to z reguły lekarze uszanują taką decyzję.
– Można sobie przecież wyobrazić sytuację, w której pacjent nie życzył sobie pobrania narządów, ale nie dokonał wpisu do Centralnego Rejestru Sprzeciwów. Śmierć członka rodziny może być traumą dla najbliższych i dlatego lekarze, nie chcąc przysparzać im większego cierpienia, respektują ich stanowisko – wyjaśnia Aleksander Stal, radca prawny z Kancelarii Radca Prawny Aleksander Stal i lekarz medycyny.
Wszelkie kwestie związane z pobieraniem narządów – niezależnie od tego, czy zgadzamy się na ich pobranie po swojej śmierci, czy nie – może rozwiązać praktyka noszenia przy sobie pisemnego oświadczenia woli albo wyraźne poinformowanie o niej najbliższych.
Jak długo lekarze mogą czekać na decyzję rodziny
Nie ma żadnych konkretnych terminów, w których lekarz musi otrzymać od rodziny zmarłego odpowiedź, czy ten zgadzał się na pobranie narządów.
W transplantologii ważniejszy jest czas między pobraniem narządu, a jego przeszczepieniem. Nad przebiegiem tego procesu nadzór sprawuje Centrum Organizacyjno-Koordynacyjne do Spraw Transplantacji Poltransplant.
