Zapomniany dialekt "wodnych Polaków". Tak mówiono na Dolnym Śląsku

02.08.2024 15:00 |

Flisacy na rzece, zdjęcie ilustracyjne wykonane w 1934 roku

Burak to cerwono rzepa, kapelusz to copka, a kolacja – wiecerzo. Tak brzmiały słowa w wymarłej dolnośląskiej mowie. Posługiwano się nią przez ponad tysiąc lat, zanikła definitywnie pod koniec XIX wieku. Wiedzę o niej zachował dla potomności żyjący w XIX wieku nauczyciel z Ratowic – Baltazar Działas.

Reklama

Najważniejsze informacje (kliknij, aby przejść)

Nauczyciel z Ratowic, który zapisał ginący lokalny język
Jak się mówiło po dolnośląsku?
Dlaczego tylko do „O”?
Niemiecki pastor, który badał folklor

Tutejszy dialekt śląski różnił się znacznie od dzisiejszej polszczyzny. Niemieccy badacze nazywali go czasem Oder-wendisch (odrzańsko-słowiański) bądź Bohemisch-polnisch (czesko-polski). Najczęściej mówiło się jednak o języku „wodnych Polaków”: Wasserpolnisch. Co i skąd o nim wiemy?

Nauczyciel z Ratowic, który zapisał ginący lokalny język

Dialekt dolnośląski, czyli język „wodnych Polaków” znany jest dzisiaj głównie za sprawę Słownika Oławskiego. Dokument spisał pracujący w podwrocławskich Ratowicach nauczyciel.

– Baltazar Działas pochodził z Piekar (Beckern), wsi leżącej pod Oławą. W nieodległych Ratowicach (Rattwitz) na początku XIX w. pracował jako nauczyciel. Zasłynął tu ze spisania mowy tzw. Wodnych Polaków, czyli rdzennych Dolnoślązaków, używających dialektu dolnośląskiego. Tak powstał tzw. Słownik Oławski, który Działas przesłał Jerzemu Samuelowi Bandtkemu z Uniwersytetu Jagiellońskiego. To właśnie Bandtke namówił go do spisywania mowy ludu dolnośląskiego – mówi historyk, dr Tomasz Sielicki.

„Działasa zbiór wyrazów szląsko-polskich” możecie znaleźć online w zbiorach Jagiellońskiej Biblioteki Cyfrowej.

Zobacz również

Cierniogaj, Kozonowo, Mały Ciążyn... Jak nazywało się twoje osiedle tuż po wojnie? Sprawdź na starej mapie!

27.07.2024 | Maciej Wołodko

Jak się mówiło po dolnośląsku?

– Słownik niestety kończy się na literze O, ale już ten zasób pozwala dostrzec charakterystyczne cechy dawnego dialektu Dolnego Śląska. To przede wszystkim mazurzenie, a więc niewymawianie głosek sz, cz i ż (np. sceście, copka) oraz zanik głoski ł (np. gowa, cowiek). Znajdziemy tam też dużo germanizmów, bo wszak język niemiecki coraz bardziej dominował w tym rejonie i wypierał dawne słowiańskie dialekty. Na atrament mówiono zatem tinta, na kradzież raub lub plynderung, a na morele aprikosy – mówi Tomasz Sielicki.

Poniżej znajdziecie parę przykładów ze Słownika Oławskiego

arkusz - boga papieru (z niem. Bogen-Papier)
armata - dziao
atrament - tinta (z niem. die Tinte)
karczma - gasthof (z niem. der Gasthof) lub gospoda
karczmarz - kacmorz lub gospodarz kacymny
bartnik - wachtyrz (opatrzyciel) pcoów
baryła - faska (z niem. der Faß)

Zobacz również

Znacie tę wieżę w Leśnicy? Wciąż jest czynna jako stacja uzdatniania wody. A leśnicka woda jest jak źródlana

28.07.2024 | Magdalena Talik

baśń - gupia boika
bawełna - bawona
bażant - fazan (z niem. der Fasan)
bęben - bamben
beczka - becka
bezecnik - plugawy cowiek
bób - fanzol
burak - cerwono rzepa
cęgi - klysce
chłop - gbur
cisza - cichość
cynamon - cimet (z niem. das Zimmt)
czapka - mycka (z niem. die Mütze)
czeladnik - cyladnik
defekt - feler (z niem. der Fehler)
doba - cas
dom - dom lub klaupa
dynia - bania
dźwięk - klang (z niem. der Klang) lub gos
fala - bauwan lub sturm na morzu
filiżanka - tosa (z niem. die Tasse) lub siolka (por. gśl. szolka - miseczka)
szczęście - sceście (scęście)
gacie - spodnie hozy (z niem. die Hose)
gazeta - ceitung (z niem. die Zeitung)
guzik - knefel (por. z gśl)
kapelusz - copka
kawa - kafe (z niem. der Kaffee)
kolacja - wiecerzo

Zobacz również

Kawałek samolotu MiG-21 na rondzie we Wrocławiu. Skąd się tutaj wziął i po co?

28.07.2024 | Bartosz Chochołowski

kolumna - sup
kotwica - ankier (z niem. der Anker)
królik - kornykiel
kuglarz - figlorz
kuna - torz
lulka (fajka) - feifka (z niem. die Pfeiffe)
mapa - landskarta (z niem. die Landskarte)
meta - cyl
mocz - scyny
moment - okamgnienie (por. cz. okamžik)
moneta - minca (z niem. die Münze)
morda - pasceka
morela - aprikosa (z niem. die Aprikose)
motyl - matyrlok (por. gśl. szmatyrlok, z niem. der Schmetterling)
podwieczorek - swacyna
nietoperz - gancypyrz
nurt - strom (z niem. der Strom)

Dlaczego tylko do „O”?

„Nauciciel” z Piekar przerwał swoją pracę w 1824 roku. Jego słownik nigdy nie został ukończony. Działas odszedł ze szkoły, opuścił Ratowice i – podobno pod wpływem nacisków – nie kontynuował dalszej pracy nad słownikiem. Przeprowadził się wraz rodziną do miejscowości Siedlce pod Oławą, gdzie zmarł w 1870 roku.

Towarzystwo Przyjaciół Ratowic dotarło do informacji, że w 1824 roku wrocławska kuria biskupia kościoła protestanckiego zarządziła drastyczną redukcję liczby mszy odprawianych w języku polskim. To nie mówi nam jeszcze wszystkiego. Nie wiemy, czy Działas został zmuszony do odejścia, czy sprawy potoczyły się innym biegiem.

Wyjaśnić mógłby to list, który Działas wysłał do Samuela Bandtkego wraz z rękopisem niedokończonego słownika. Tylko czy nadal istnieje? Odpowiedź być może znajduje się gdzieś w archiwach.

Zobacz również

Tak 100 lat temu wyglądała ul. Piłsudskiego (STARE ZDJĘCIA)

30.07.2024 | Robert Migdał

Niemiecki pastor, który badał folklor

Nie tylko Bandtkemu i Działasowi zawdzięczamy poznanie dolnośląskiego dialektu. Opisał go także Robert Fiedler, pastor ewangelicki, pisarz religijny, badacz folkloru i wydawca. Od 1839 r. pełnił funkcję proboszcza kościoła ewangelicko-augsburskiego w Międzyborzu. Opowiadał się za przywróceniem języka polskiego w kościele protestanckim na Dolnym Śląsku. W 1844 r. opublikował pracę "Bemerkungen über die Mundart der polnischen Niederschlesier: Ein Beitrag zur Kenntnis der polnischen Dialekte" (Uwagi o dialekcie polskich Dolnoślązaków: przyczynek do znajomości dialektów polskich), w której scharakteryzował mowę Wodnych Polaków, jak zwano słowiańskich mieszkańców Dolnego Śląska
pisze Tomasz Sielicki

Oto parę wynotowanych przez pastora Fiedlera przykładów: