Najważniejsze informacje (kliknij, aby przejść)
Pomnik Historii to jedna z pięciu ustawowych form ochrony zabytków. Terminem tym określa się zabytek nieruchomy o szczególnym znaczeniu dla kultury. Oprócz wartością dla dziedzictwa kulturalnego powinien wyróżniać się m.in. zasięgiem ponadregionalnym, dużymi atutami historycznymi, naukowymi i artystycznymi. Winien być ponadto utrwalony w świadomości społecznej i stanowić źródło inspiracji dla kolejnych pokoleń.
Krajobraz unikatowy w skali Polski
W Polsce jest 129 Pomników Historii. We Wrocławiu 2: zespół historycznego centrum i Hala Stulecia. Jeden i drugi w każdą majówkę przyciąga turystów, ale teraz wybierzemy coś dla wrocławian, którzy chcą wyjechać niedaleko z miasta np. na weekend. Proponujemy odwiedzenie dolnośląskiego Kamieńca Ząbkowickiego, ponieważ zespół architektoniczno-krajobrazowy tego miasta jest od marca Pomnikiem Historii.
Zalety krajobrazowe zawdzięcza Kamieniec Ząbkowicki położeniu w dolinie Nysy Kłodzkiej, na przedgórzu Sudeckim. Jego historyczną panoramę, jak piszą pracownicy Narodowego Instytutu Dziedzictwa i nie sposób się z nimi nie zgodzić, cechuje sceniczność, komplementarność oraz integralność.
W całym założeniu są cztery szczególne dzieła architektury i budownictwa:
- opactwo cystersów wraz z osadą przyklasztorną;
- pałac na Górze Zamkowej, stanowiący dominantę architektoniczną;
- park otaczający pałac;
- kościół ewangelicki.
Opactwo cystersów wraz z osadą przyklasztorną
W tamtych stronach na miano złotego okresu zasługuje wiek XVIII, tym niemniej niebagatelnym wydarzeniem w historii było przybycie cystersów z Lubiąża w stuleciu XIII. Zakonnicy ufundowali podstawy układu przestrzennego dzisiejszego miasta. Ich klasztor był ośrodkiem rozległego kompleksu dóbr tworzących zwarte enklawy na ziemiach ząbkowickiej i ziębickiej.
W kolejnym wieku cystersi zbudowali okazały kościół gotycki i budynek klasztorny. Później przekształcali średniowieczną zabudowę, unowocześniali i powiększali okalający ją folwark. Obsadzili ozdobne ogrody. Na początku wieku XVIII udekorowali wnętrze kościoła bogatym i cennym artystycznie wyposażeniem barokowym.
Sekularyzacja ich dóbr nastąpiła w 1810 roku. Dwa lata później kupiła je królowa niderlandzka Fryderyka Luiza Wilhelmina. Była ona księżniczką z rodu Hohenzollernów, siostrą króla pruskiego oraz żoną króla Wilhelma I z dynastii Oranje-Nassau. To był początek nowej ery w Kamieńcu Ząbkowickim.
Pocysterskie budowle zachowały historyczną wartość do dziś, mimo rozbiórek i prac budowlanych koniecznych do wykonania po pożarze w 1817 roku. W skład zabytkowego założenia wchodzą:
- monumentalny, gotycki kościół – obecnie parafialny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Jakuba Starszego – otoczony dawnymi zabudowaniami klasztornymi, w tym pałacem opata;
- barokowy most prowadzący do bramy głównej opactwa, przerzucony nad młynówką;
- zachowany rozkład folwarku klasztornego, odbudowanego z majdanem, budynkami gospodarczymi, mieszkalnymi i spichlerzem;
- pozostałości po późnobarokowym ogrodzie klasztornym z nowożytnym murem (obecnie boisko i korty);
- ogród opata z murami i zachowanymi budynkami dwóch oranżerii i kilku szklarni (wciąż są tam ogrody i sady).
Pałac Marianny Orańskiej
Owa arystokratyczna dziewiętnastowieczna rezydencja to Pałac Marianny Orańskiej. Dobra Pani – tak pozdrawiali ją wdzięczni i wielbiący poddani z okolicznych ziem. Spacerując po Kamieńcu na każdym kroku słychać jej imię i opowieści o dokonaniach: budowie dróg, zakładaniu stawów, o rozwijaniu gospodarki leśnej, o hutach, kamieniołomach, szkołach i innych działaniach, które podniosły dobrobyt i poczucie bezpieczeństwa ludności.
Dobra Pani Marianna, królewna niderlandzka, kobieta ambitna, przedsiębiorcza i kreatywna, weszła w posiadanie dóbr kamienieckich w 1838 roku. Odziedziczyła je po rodzicach – wyżej wspomnianych Fryderyce Luizie Wilhelminie i Wilhelmie I.
Bogata królewna projekt pałacu zamówiła u schorowanego architekta Karla Schinkela, ale jego pierwszą koncepcję – inspirowaną renesansem – odrzuciła. Wolała inną lokalizację oraz styl nawiązujący do ceglanej architektury gotyku. Schinkel narysował zatem projekt tak, żeby główną osią był widok z Góry Zamkowej ku przełęczy i na dawne opactwo cystersów, które dzięki temu stało się elementem nowej kompozycji architektoniczno-krajobrazowej.
Budowę pałacu wstrzymały niepokoje związane z Wiosną Ludów i rozwodem Marianny z księciem Albrechtem Hohenzollernem (Albrechtem Pruskim). Do pałacu warto wejść z przewodnikiem, który zapewne opowie o romansach małżonków, zdradach, kłótniach, a nawet częściowym uwięzieniu Dobrej Pani.
Finalnie budowa pałacu wraz z urządzeniem wnętrz trwała około 30 lat i została dokończona przez syna, któremu rozwiedziona Marianna powierzyła zarządzanie dobrami w Kamieńcu i którego wspierała finansowo. Rezydencja miała ponad 100 pomieszczeń, kaplicę oraz dwie potężne sale, w tym salę balową.
Symetryczne tarasy, na których założono ogrody z fontannami i basenami miały być najpiękniejszą ozdobą. O ich szatę roślinną dbali ogrodnicy noszący tytuł dyrektorów książęcych ogrodów zamkowych. Mieli oni pod opieką również park obejmujący neogotycką rezydencję.
Czarne chmury zawisły nad monumentalną budowlą po wkroczeniu do Kamieńca Armii Czerwonej. Żołnierze zdewastowali wnętrza i rozgrabili wyposażenie. Łupami wypełnili 17 wagonów kolejowych. Wywiezionych skarbów do dziś poszukuje na aukcjach, giełdach i w innych miejscach administrator pałacu, Sławomir Radzki.
Pałac został spalony w 1946 roku i od tego czasu popadał w ruinę. Jego odgruzowywanie rozpoczęło się w roku 1985 roku. Nadzieją miało być wydzierżawienie go osobie prywatnej, ale odbudowa ruszyła dopiero po przejęciu zabytku przez gminę w 2012 roku. Prace trwają do dziś.
Zabytek można zwiedzać, mimo trwającej rewaloryzacji, która może jeszcze potrwać przez dziesięciolecia. W tym roku otworzono taras o wielkości 800 metrów kwadratowych. Jest wyłożony kafelkami z ciemnoszarego łupka brazylijskiego. — Widok z niego jest zachwycający. Można podziwiać Góry Złote i Bardzkie — zapraszał Sławomir Radzik na łamach naszego portalu.
Park otaczający pałac
Rozpoczęta w 2012 roku rewaloryzacja objęła także park, który z pałacem tworzy w zasadzie jedno założenie. Zieleń rozciąga się na terenie o powierzchni ponad 100 hektarów.
Do dziś nad stawem stoją pompownia i kotłownia. Jest również mauzoleum rodu Hochenzollernów. Dorycki prostylos (w starożytnej Grecji: typ małej świątyni z portykiem) był ostatnią budowlą wzniesioną w parku w końcu XIX stulecia.
Kościół ewangelicki
Na skraju zespołu pałacowo-parkowego stoi wyremontowany kościół ewangelicki Trójcy Świętej. Obecnie mieści się w nim Centrum Wystawiennicze Gminnego Centrum Kultury w Kamieńcu Ząbkowickim. Organizowane są w nim wystawy i koncerty.
Budowę świątyni, zwaną dawniej kościołem zamkowym lub dworskim, zasponsorowała królewna Marianna Orańska. Poświęcono ją w roku w roku 1885. Architektura ukazuje cechy ceglanego neogotyku.
Kościół (w nim jest kasa biletowa) stoi na błoniach nad rzeką imieniem Budzówka. Płynąca woda oddziela założenie pałacowo-parkowe od opactwa cystersów.
Kamieniec Ząbkowicki jest oddalony od Wrocławia o około 80 kilometrów jazdy samochodem. Oba miasta są połączone linią kolejową. Pociąg jedzie godzinę i kilka minut.
Źródło: zabytek.pl / Narodowy Instytut Dziedzictwa
