Jak bawiono się w Breslau? Rozrywki w przedwojennym Wrocławiu [Historyczny Wrocław]

Cyrki, koncerty, teatry

W przedwojennym Wrocławiu życie kulturalne kwitło dzięki licznym cyrkom, koncertom i teatrom, które przyciągały tłumy mieszkańców. Te historyczne miejsca niestety nie przetrwały II Wojny Światowej, w tym oblężenia Fechtung Breslau. 

Cyrk Buscha

Pierwszy stały cyrk we Wrocławiu, Cyrk E. Renza, został założony w 1877 roku. W 1878 roku został przejęty przez Paula Buscha i przemianowany na Cyrk Buscha, stając się najbardziej rozrywkowym miejscem w ówczesnym przedwojennym Wrocławiu. Busch stawiał głównie na efektowne prezentacje z udziałem egzotycznych zwierząt, z czego zasłynął.

Początkowo mieścił się w budynku mogącym pomieścić blisko 6000 widzów oraz posiadającym stajnię na 100 koni. W 1885 roku budynek został przebudowany. Cyrk przyciągał tłumy widzów, gromadząc także utalentowanych cyrkowców, którzy występowali na jego scenie. Niestety, ten historyczny budynek nie przetrwał wojny i został zniszczony w 1945 roku, nie pozostawiając po sobie śladu w dzisiejszym obrazie miasta.

Teatr Lobego

W marcu 1867 roku do Wrocławia przybył aktor Theodor Lobe, który objął stanowisko dyrektora Teatru Miejskiego. Po roku pracy w mieście dostrzegł potrzebę stworzenia drugiej sceny teatralnej, dlatego w 1868 roku podjął starania o uzyskanie koncesji na budowę nowego teatru wodewilowego (wodewil – komiczny dramat muzyczny) z restauracją. Po otrzymaniu pozwolenia zlecił projekt wrocławskiemu budowniczemu Friedrichowi Barchewitzowi, który zaprojektował gmach w stylu neorenesansowym.

Przy budowie teatru pracowali głównie lokalni artyści i rzemieślnicy. Uroczyste otwarcie teatru nastąpiło 2 sierpnia 1869 roku wystawieniem sztuki „Minna z Barnhelm” G.E. Lessinga. Gmach mógł pomieścić blisko 1300 widzów i był wyposażony w liczne pomieszczenia pomocnicze.

Lobe kierował teatrem zaledwie dwa lata, po czym sprzedał go hamburskiemu przedsiębiorcy L'Argonowi. Teatr rozkwitł pod dyrekcją Paula Barnaya (od 1921 roku), który odkrył talenty takie jak Marlene Dietrich. Niestety w 1933 roku Barnay, jako austriacki Żyd, został zmuszony do opuszczenia Niemiec, a teatr zamknięto w 1935 roku. Budynek został zniszczony podczas walk o Festung Breslau w 1945 roku i nigdy go nie odbudowano – obecnie w jego miejscu znajduje się pusty plac otoczony estakadami z lat 80. XX wieku.

Wrocławski Dom Koncertowy

Wrocławski Dom Koncertowy, zbudowany w 1860 roku według projektu Theodora Milczewskiego w stylu arkadowym, był ważną częścią przedwojennego życia kulturalnego miasta. Początkowo dwukondygnacyjny, murowany budynek, przeszedł trzy przebudowy – w 1878, 1902 i 1925 roku. Po ostatniej modernizacji, zaprojektowanej przez Hansa Poelziga, zyskał nowoczesny, opływowy charakter. Zmodyfikowano wnętrze, dodając balkon otaczający widownię, a scena została przekształcona na orkiestralną. Sala koncertowa mogła pomieścić 1478 osób. Obiekt pełnił nie tylko funkcje koncertowe, ale również biurowe i kulturalne. Został zniszczony podczas obrony Wrocławia w 1945 roku.

Muzea

Przedwojenny Wrocław słynął z bogatej oferty muzealnej, która przyciągała zarówno mieszkańców, jak i turystów. Muzea, podobnie jak wiele innych instytucji kulturalnych dawnego Breslau zostały zniszczone podczas II Wojny Światowej. Dziś archiwalne zdjęcia i zapisy, a także część eksponatów, którym udało się przetrwać wojenną zawieruchę, przypominają o bogatej tradycji miasta, będącym niegdyś centrum kultury i wiedzy.

Śląskie Muzeum Sztuk Pięknych

Śląskie Muzeum Sztuk Pięknych we Wrocławiu powstało na bazie kolekcji Królewskiego Muzeum Sztuki i Starożytności, które od 1815 roku mieściło się w klasztorze augustianów na Wyspie Piasek. Monumentalny gmach, przypominający grecką świątynię, został uroczyście otwarty 25 czerwca 1880 roku w obecności cesarza Wilhelma I.

Kolekcja muzeum była imponująca i obejmowała przede wszystkim dzieła sztuki sakralnej oraz malarstwa niemieckiego, w tym prace Andreasa Achenbacha, Lucasa Cranacha Starszego i Adolpha von Menzela. W zbiorach znajdowały się również dzieła malarstwa zachodnioeuropejskiego, między innymi Sandro Botticellego, a od 1911 roku także obrazy Picassa i Van Gogha. Muzeum posiadało 14 sal wystawienniczych, a także sale dydaktyczne, audytorium, bibliotekę oraz pracownie malarskie i rzeźbiarskie. Ze względu na dominującą rolę malarstwa w kolekcji, placówkę nazywano potocznie „muzeum obrazów” i „Śląskim Luwrem”.

Los zbiorów muzealnych był dramatyczny. Tuż przed końcem II Wojny Światowej eksponaty ukryto w 80 różnych miejscach na Śląsku, próbując je uchronić przed zniszczeniem. Zbiory biblioteczne trafiły do Instytutu Herdera w Marburgu. Znaczna część kolekcji uległa zniszczeniu podczas działań wojennych lub została zrabowana. Najcenniejsze ocalałe dzieła, w tym „Madonna z Dzieciątkiem” Botticellego i „Adam i Ewa” Cranacha Starszego, trafiły do Muzeum Narodowego w Warszawie. Sam budynek, mimo stosunkowo niewielkich zniszczeń wojennych, został rozebrany w 1964 roku, a w jego miejscu powstał Zespół Szkolno-Przedszkolny nr 13.

Śląskie Muzeum Rzemiosła Artystycznego i Starożytności

Śląskie Muzeum Rzemiosła Artystycznego i Starożytności rozpoczęło swoją działalność w 1858 roku, początkowo pod nazwą Muzeum Starożytności Śląskich. Znacząca część jego kolekcji pochodziła z przejętych w 1862 roku zbiorów Królewskiego Muzeum Sztuki i Starożytności, które zawierały głównie dzieła sztuki skonfiskowane śląskim klasztorom w wyniku sekularyzacji. Do 1895 roku placówka była prowadzona przez prywatne Towarzystwo Muzeum Starożytności Śląskich, po czym jej zarządzanie przejęła pruska Prowincja Śląska.

W 1896 roku Heinrich von Korn przekazał 500 tysięcy marek na zakup Domu Stanowego przy obecnym placu Wolności, który po przebudowie stał się nową siedzibą muzeum. Uroczyste otwarcie nastąpiło 27 listopada 1899 roku, a na inaugurację przygotowano dwie ekspozycje prezentujące rzemiosło śląskie i zagraniczne. Muzeum gromadziło znaleziska archeologiczne z rejonu Śląska, kolekcje monet, wyroby rzemiosła artystycznego oraz dzieła sztuki sakralnej. Placówka słynęła z nowoczesnego podejścia do sztuki i organizowała liczne kursy, wykłady oraz konkursy.

Muzeum zakończyło działalność w 1943 roku, gdy jego najcenniejsze eksponaty przewieziono do składnic. Gmach został zniszczony podczas oblężenia Festung Breslau, a władze niemieckie zadecydowały o jego rozbiórce, by utworzyć w tym miejscu lotnisko. Wiosną 1946 roku z gruzów wydobyto jeszcze kamienne rzeźby i detale architektoniczne. Obecnie ocalałe fragmenty zbiorów znajdują się w muzeach we Wrocławiu, Warszawie i Poznaniu, a w miejscu dawnego muzeum wznosi się gmach Narodowego Forum Muzyki, wybudowany w latach 2009–2015.

Etablissementy

Etablissementy, czyli wielofunkcyjne miejsca rozrywki, były niezwykle popularne w przedwojennym Wrocławiu. Łączyły w sobie restauracje, sale taneczne, teatry i przestrzenie koncertowe, oferując mieszkańcom i turystom kompleksowe doświadczenie kulturalne. II Wojna Światowa pozbawiła miasto tych unikalnych budynków, pozostawiając po nich jedynie wspomnienia na zdjęciach i w dokumentach.

Etablissement Liebicha

Etablissement Liebicha znajdował się przy ulicy Piłsudskiego. Był to duży komercyjny kompleks rozrywkowy o długich tradycjach, składający się m.in. z sali teatralnej, sali tanecznej i restauracji. Obiekt został zniszczony podczas obrony Wrocławia w 1945 roku. Po wojnie istniały sprzeczne informacje, że w jego miejscu działał jeszcze przez jakiś czas Teatr Ludowy lub Popularny. Ostatecznie w tym miejscu wybudowano Hotel Scandic.

Etablissement Friebeberg

Etablissement Friebeberg, założony w 1822 roku przy obecnym zbiegu ulic Powstańców Śląskich i Sztabowej, był jednym z największych i najbardziej eleganckich kompleksów rozrywkowo-rekreacyjnych we Wrocławiu. Założony przez Augusta Friebega, właściciela Piwnicy Świdnickiej, obiekt obejmował pięciohektarowy ogród z elektrycznym oświetleniem oraz imponującą halę restauracyjną z salą gastronomiczno-koncertową i punktem widokowym. 

Etablissement Friebeberg mógł pomieścić 5000 gości. W kompleksie organizowano znaczące wydarzenia, jak VII Ogólnoniemieckie Święto Gimnastyki (1894) czy Międzynarodowa Wystawa Wyrobów Cukierniczych (1896). Obiekt został zniszczony podczas oblężenia Festung Breslau w 1945 roku, a jego ostatnie pozostałości usunięto w latach 90. XX wieku podczas budowy kompleksu mieszkalnego Rondow Verona. Obecnie na części dawnego założenia znajduje się Park Tadeusza Różewicza, który swoją nazwę otrzymał w 2021 roku.

Etablissement Wappenhof

Etablissement Wappenhof, znany również jako Dwór Herbowy, był jednym z najbardziej okazałych obiektów rekreacyjnych na Rakowcu. Powstał w 1881 roku przy skrzyżowaniu ulic Rakowieckiej i Na Grobli, początkowo jako kawiarnia z salą taneczną i ogrodem. Pod koniec XIX wieku oraz w 1908 roku przeszedł znaczące przebudowy, które nadały mu charakter wielofunkcyjnego kompleksu.

Centralnym punktem był budynek o zamkowym charakterze z monumentalną salą teatralno-koncertową na 1270 miejsc, sceną i bogato wyposażonym zapleczem. Wokół rozciągał się przestronny ogród z tarasami, kolumnadami i letnią sceną muzyczną, reklamowaną jako największa betonowa scena w Niemczech. Wappenhof słynął z różnorodnych wydarzeń artystycznych: przedstawień teatralnych, koncertów, rewii czy potańcówek, a także programów typu Varieté, które przyciągały mieszkańców i turystów z całego regionu. W złotych latach 20. XX wieku obiekt oferował bogaty repertuar występów artystów takich jak komicy, iluzjoniści, akrobaci i treserzy zwierząt.

Podczas II wojny światowej Wappenhof zmieniono częściowo w obóz dla robotników przymusowych. Mimo to w części obiektu nadal działała restauracja. Obóz został zlikwidowany w styczniu 1945 roku. Po wojnie obiekt został zasiedlony przez repatriantów, jednak z czasem popadł w ruinę i w 1968 roku został rozebrany.

Obecnie na jego miejscu znajduje się Instytut Niskich Temperatur i Badań Strukturalnych PAN. 25 listopada 2024 w miejscu dawnego Wappenhofu odsłonięto pomnik upamiętniający cywilną ludność powstańczej Warszawy deportowaną do wojennego Wrocławia.

Restauracje

Przedwojenny Wrocław był pełen stylowych restauracji, które przyciągały gości nie tylko wykwintnym menu, ale i unikalną atmosferą. Te historyczne miejsca we Wrocławiu, zniszczone podczas wojny, były częścią codziennego życia mieszkańców i świadectwem kulinarnego bogactwa miasta. Dziś wspomnienia o nich budują obraz Wrocławia sprzed zniszczeń wojennych.

Restauracja Haasego w Parku Południowym

Restauracja Haasego w Parku Południowym, zbudowana w 1898 roku dla browarnika Georga Haasego, była jednym z najbardziej znanych lokali przedwojennego Wrocławia. Imponujący gmach o pałacowej bryle, z wieżą ozdobioną napisem „Anno 1898”, zachwycał romantycznym położeniem nad stawem i eleganckim wystrojem wnętrz. Goście mogli dopłynąć do niej łódką lub dotrzeć lądem, a w salach zdobionych freskami oraz witrażami spotykali się zarówno biesiadnicy, jak i niemieccy oficerowie, korzystający z dźwiękoszczelnych loży. Niestety, budynek został zniszczony w 1945 roku, a jego pozostałości rozebrano.

Park Południowy (niem. Südpark), założony w 1877 roku na terenach przekazanych przez Juliusa Schottländera, od początku pełnił funkcję malowniczej przestrzeni rekreacyjnej. Wyróżniał się krajobrazowym układem z polanami i stawem, który podkreślał urok restauracji Haasego.

Restauracja Szwajcarka w Parku Szczytnickim

W XIX wieku na terenie Parku Szczytnickiego we Wrocławiu znajdowała się restauracja „Szwajcarka”, zbudowana w 1844 roku według projektu Karla Schmidta. Drewniany budynek w stylu tyrolskim szybko zyskał popularność wśród mieszkańców i turystów, co doprowadziło do jego rozbudowy o dodatkowe skrzydła. W ciepłe dni stoliki ustawiano na zewnątrz, umożliwiając gościom spożywanie posiłków w otoczeniu zieleni.

Choć „Szwajcarka” była jednym z ulubionych miejsc wypoczynku w przedwojennym Breslau, została zniszczona podczas II Wojny Światowej i nigdy jej nie odbudowano. Dziś Park Szczytnicki to głównie tereny zielone, lecz historia tego miejsca przypomina o jego dawnym blasku.