Maciej Wołodko: Smog towarzyszy nam nie tylko zimą, kiedy palimy w piecach. Latem problem zanieczyszczonego powietrza nie znika. Dlaczego tak się dzieje?
Świętosława Żyniewicz: Smog – rozumiany jako zła jakość powietrza może występować o każdej porze roku. Różnice wynikają z przyczyn zanieczyszczenia powietrza oraz rodzajów substancji, których stężenia występują na wysokim poziomie.
Zimą – podstawową przyczyną zanieczyszczenia powietrza jest tzw. „niska” emisja, czyli emisja zanieczyszczeń wprowadzanych do powietrza kominami o niewielkiej wysokości (umownie do 40 m). Źródłami „niskiej” emisji są lokalne kotłownie oraz indywidualne paleniska domowe opalane głównie paliwami stałymi, przede wszystkim węglem i biomasą. To właśnie te emisje są odpowiedzialne za wysokie stężenia rakotwórczego benzo(a)pirenu oraz pyłu (w tym pyłów zawieszonych PM10 i PM2,5, dla których określone są poziomy dopuszczalne).
Latem, kiedy już ustaje spalanie paliw do celów grzewczych, nadal pozostaje emisja zanieczyszczeń z transportu drogowego, który jest odpowiedzialny m.in. za wysoki poziom dwutlenku azotu w powietrzu. Problemem, szczególnie w okresach suszy, może być także zwiększone zapylenie wywołane wtórnym unoszeniem pyłu z różnego rodzaju powierzchni.
Latem, może wystąpić zjawisko tzw. smogu letniego, który nazywany jest także smogiem fotochemicznym, utleniającym lub smogiem typu „Los Angeles”. W tym przypadku, o złym stanie powietrza decyduje ozon (dla którego określone są poziomy normatywne) oraz inne substancje wtórne, będące produktami procesów fotochemicznych, którym podlegają niektóre zanieczyszczenia powietrza (tzw. prekursory) m.in.: lotne związki organiczne (LZO), tlenki azotu i tlenek węgla. Tworzeniu ozonu sprzyjają: silne usłonecznienie, wysoka temperatura i niska wilgotność powietrza, dlatego w okresie letnim stężenia ozonu są zwykle wysokie, a w okresie zimowym - niskie.
Co wiemy o tzw. smogu typu Los Angeles (utleniającym)? Na ile jest on szkodliwy dla zdrowia?
Smog fotochemiczny bywa nazywany także smogiem typu Los Angeles ponieważ, to właśnie to miasto jako pierwsze miało problem z ozonem fotochemicznym na dużą skalę. Należy zaznaczyć, że to, czy ozon jest dla nas szkodliwy czy nie, zależy przede wszystkim od miejsca, w którym się znajduje. Cząsteczki ozonu występujące głównie w stratosferze (czyli od 10 do 50 km nad powierzchnią Ziemi) w postaci tzw. warstwy ozonowej chronią Ziemię przed działaniem promieniowania ultrafioletowego emitowanego przez słońce. Natomiast ozon powstający przy powierzchni ziemi (zwany ozonem troposferycznym lub przyziemnym), którego prekursorami w większości są produkowane przez człowieka zanieczyszczenia, stanowi zagrożenie dla naszego zdrowia oraz powoduje uszkodzenia roślin.
Najwyższe stężenia ozonu przy powierzchni Ziemi występują wiosną i latem, ponieważ powstawaniu ozonu sprzyja słoneczna pogoda i wysoka temperatura powietrza. Ozon ma zdolność przenoszenia się na duże odległości, dlatego jego stężenia na obszarze Polski w dużej mierze zależą od stężeń ozonu w masach powietrza napływających nad teren naszego kraju – głównie z południowej i południowo-zachodniej Europy.
W słoneczne, gorące dni najwyższe stężenia ozonu występują najczęściej w godzinach od 10-14, w tym samym czasie przy bezchmurnym niebie ma miejsce również największe promieniowanie UV.
Podwyższone stężenie ozonu w powietrzu może prowadzić do reakcji zapalnych oczu czy chorób dróg oddechowych, w tym nasilenia objawów astmy oraz zmniejszenia wydolności płuc. Organizm człowieka broni się przed przedostającym się do płuc ozonem i zmniejsza ilość wdychanego tlenu, co w konsekwencji może powodować nasilenie chorób układu krążenia. Ozon może powodować senność, bóle głowy i znużenie oraz spadek ciśnienia tętniczego krwi. Ponadto podwyższone stężenia ozonu niszczą roślinność oraz przyspieszają korozję materiałów.
Jak badane jest powietrze we Wrocławiu? Skąd czerpać informacje o jego zanieczyszczeniu?
Pomiary ozonu troposferycznego wykonywane są w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska. W Polsce funkcjonuje ok. 100 stanowisk pomiarowych zlokalizowanych na terenie całego kraju, z czego we Wrocławiu ozon mierzony jest w 2 stacjach zlokalizowanych: przy ul. Wybrzeże J. Conrada-Korzeniowskiego (tzw. stacja „tła miejskiego”) i przy ul. Bartniczej (podmiejska stacja ozonowa).
Pomiary wykonywane są w oparciu o metodę fotometrii w ultrafiolecie, za pomocą analizatorów automatycznych. Czerpnie, którymi pobierane jest powietrze do analizy, znajdują się na wysokości ok. 3 m nad powierzchnią gruntu. Analizatory ozonu znajdują się w specjalnych, klimatyzowanych kontenerach, w których panuje stała temperatura ok. 20-23 stopni Celsjusza.
Główny Inspektorat Ochrony Środowiska udostępnia wyniki pomiarów stężeń ozonu przyziemnego w trybie on-line poprzez portal „Jakość Powietrza” (www.powietrze.gios.gov.pl) oraz aplikację mobilną „Jakość powietrza w Polsce”. Dane są aktualizowane co godzinę i są dostępne wraz z informacją o potencjalnym wpływie stężeń ozonu w powietrzu na zdrowie ludzi, ze szczególnym uwzględnieniem grup ludzi wrażliwych (dzieci, osoby chore, kobiety w ciąży, osoby starsze). Zarówno na portalu „Jakość powietrza”, jak i w aplikacji mobilnej w okresie od 1 kwietnia do 30 września każdego roku dostępne są aktualne trzydniowe prognozy zanieczyszczenia powietrza ozonem troposferycznym dla całej Polski oraz poszczególnych województw.
Mówi się, że zanieczyszczone powietrze jest zagrożeniem dla osób aktywnych fizycznie, uprawiających sport. Bo więcej go wdychają. Czy to prawda?
Zanieczyszczone powietrze jest zagrożeniem dla wszystkich osób. Najbardziej narażone na toksyczne działanie zanieczyszczonego powietrza są dzieci, osoby starsze oraz chorzy na astmę i inne dolegliwości układu oddechowego. Oczywiście, może zaszkodzić również młodym i zdrowym – uprawiającym aktywność fizyczną – m.in. ze względu na większą wymianę powietrza w trakcie wysiłku fizycznego, a tym samym wdychanie większej ilości zanieczyszczeń.
Czy jest coś, co możemy zrobić? Ja, Pani, nasi czytelnicy. Jak możemy zadbać o zdrowie swoje i innych podczas letnich upałów, wiedząc, że w powietrzu unoszą się zanieczyszczenia?
Niestety trudno jest uchronić się przed nadmiernymi stężeniami zanieczyszczeń powietrza w lecie – szczególnie w miastach o znacznym ruchu samochodowym. W przypadku ozonu, w upalne, bezwietrzne dni, w godzinach najwyższych stężeń, najlepiej unikać spacerów na „świeżym” powietrzu oraz ograniczać duży wysiłek fizyczny.
A jakiego rodzaju kroki mogą podejmować samorządy, żeby ograniczać zanieczyszczenie powietrza?
Zarządy województw mają obowiązek opracowania i aktualizacji tzw. programów ochrony powietrza. Dokumenty te, oprócz szczegółowej analizy problemu zanieczyszczenia powietrza na danym obszarze, określają szereg działań, których celem jest poprawa jakości powietrza. Działania te dotyczą: ograniczenia „niskiej” emisji (np. likwidacja nieefektywnych pieców węglowych, modernizacja kotłowni), ograniczenia emisji zanieczyszczeń z transportu (np.: modernizacja systemu transportu publicznego, modernizacja dróg, budowa systemu „parkuj i jedź”), ograniczenia emisji przemysłowej oraz szeroko rozumianej edukacji.
W przypadku ograniczenia zanieczyszczenia powietrza ozonem - jedynym sposobem ograniczenia ryzyka występowania wysokich poziomów stężeń jest dalsza redukcja emisji prekursorów ozonu związanych z aktywnością przemysłową, komunikacją, produkcją rolną i gospodarką komunalną (składowiska odpadów). Wymaga to podejścia systemowego w całej gospodarce, np. przez wdrażanie nowych standardów dotyczących silników spalinowych, kontroli emisji LZO z procesów przemysłowych, standardów emisji dla instalacji energetycznego spalania paliw, gospodarki odpadami, itd.
