Pozostałości średniowiecznej synagogi rozpoznała prof. Małgorzata Chorowska, historyczka architektury z Politechniki Wrocławskiej, w dzisiejszym budynku Instytutu Historycznego. Gmach u zbiegu ulic Szewskiej i Uniwersyteckiej od kilku lat jest remontowany. Dla specjalistów to doskonała okazja na dokładną analizę jego konstrukcji.
Jakie podatki płacił Chanan
W XIII wieku ówcześni piastowscy władcy przymierzali się do przenosin głównej siedziby z Ostrowa Tumskiego na lewy brzeg Odry. Budowa warowni książęcej w rejonie dzisiejszego gmachu głównego Uniwersytetu Wrocławskiego rozpoczęła się w latach 30. tego stulecia.
Najstarsze materialne ślady po społeczności żydowskiej we Wrocławiu pochodzą z początku XIII wieku. To np. macewa kantora Dawida zmarłego w kwietniu 1203 r.
Przed kilkoma laty prof. Mateusz Goliński z Uniwersytetu Wrocławskiego ustalił, że w latach 1331-1346 działka przy dzisiejszej Szewskiej 49 należała do Żyda o imieniu Jakub, a kolejnym gospodarzem był Chanan.
Obaj należeli do elity społeczności żydowskiej, byli bardzo zamożni, pożyczek udzielali nawet władcom. Około 30 procent czynszu królewskiego płaconego przez gminę żydowską pochodziło od Chanana. Ten ostatni był właścicielem budynku do 1349 r., czyli pierwszego pogromu ludności żydowskiej we Wrocławiu. Rok później odzyskał nieruchomość, lecz po drugim pogromie w 1360 r. (lub 1361) Żydzi ostatecznie opuścili ten rejon miasta.
Przez kolejne lata budynek zmieniał właścicieli. W 1370 r. przejął go namiestnik króla Czech Wacława IV - Tymon von Colditz, który otrzymał od władcy zapewnienie, że będzie mógł zatrzymać wszelkie złoto i kosztowności, jakie znajdzie w gmachu.
To nie jest mieszczańska kamienica
Lecz badaczy nurtowało, gdzie znajdowały się synagogi, w których spotykali się na modlitwy członkowie tzw. pierwszej gminy żydowskiej. O tym, że w 1349 r., w tej okolicy funkcjonowały dwie synagogi wiadomo z m.in. korespondencji królewskiej. Jedną jeszcze niemieccy historycy umiejscawiali na działce u zbiegu ulic Kuźniczej i Uniwersyteckiej (dzisiaj stoi tam blok z kawiarenkami na parterze). Współcześni historycy krytycznie oceniają tę teorię. Wskazują, że na słynnym planie Weihnerów z 1562 r. w tym miejscu oznaczono wieżę mieszkalną.
Odpowiedzi na pytanie, gdzie stała jedna najstarsza wrocławska synagoga, o której wspominają dokumenty, nie było. Aż do ustaleń prof. Małgorzaty Chorowskiej.
Historyczka już wiele lat temu prowadziła badania szczytu i piwnic w siedzibie Instytutu Historycznego. Okazało się wówczas, że wzdłuż ul. Szewskiej powstały trzy budynki, z których tylko jeden i to najmłodszy przypominał typową kamienicę mieszczańską.
Natomiast prof. Mateusz Goliński ustalił, że posesja należąca do wspomnianego już Jakuba była olbrzymia, sięgała połowy kwartału. Duży remont przy ul. Szewskiej 49 był okazją do dokładnej architektonicznej i historycznej analizy murów.
- We Wrocławiu nie ma domów mieszczańskich o takiej powierzchni. A już największym zaskoczeniem było odkrycie sześciu przypór, które w dodatku znajdowały się od strony sąsiada i były połączone arkadami - wylicza prof. Małgorzata Chorowska.
Historyczka szukała elementów pozwalających podzielić narożny budynek na kondygnacje, reliktów dawnych sklepień lub stropów. Lecz na poziomie, na którym powinny być belki stropowe, nie było gniazd, gdzie się je osadza. Zatem pierwotnie to było bardzo wysokie wnętrze bez stropów, co oznacza funkcję sakralną, a nie mieszkalną.
We wnętrzu, w południowo-wschodnim narożniku, odsłonięto wnękę, wyciętą uskokowo. Taki efekt osiągnięto cofając w głąb kolejne warstwy cegieł.
Prof. Chorowska: - Wnęka ze względu na usytuowanie pasuje na miejsce, w którym znajdowała się Aaron ha-kodesz, czyli szafa ołtarzowa do przechowywania zwojów Tory. To miejsce było mocno spalone i potem zamurowane średniowieczną cegłą oraz zaprawą. Spalenizna to pozostałość po pożarach w czasie pogromów.
Podczas badań trafiano także na pozostałości bramy i wejścia od strony dzisiejszej ul. Uniwersyteckiej, wzmiankowanych w XIV w. jako „Brama Żyda Jakuba”. Dwie cegły przy samym wejściu są charakterystycznie „wyślizgane”. W tym miejscu mogła znajdować się mezuza. W tradycji żydowskiej to pojemnik ze zwojami Tory przytwierdzany do prawej framugi drzwi. Każdy przechodzący przez drzwi powinien dotknąć go z szacunkiem.
Jeszcze w XIV wieku wszystkie trzy budynki zostały z sobą połączone i bardzo rozbudowywane.
Prof. Małgorzata Chorowska: - To musiał być cały prywatny zespół synagogalny, z modlitewną salą męską, babińcem, mykwą, szkołą i domem mieszkalnym. Wskazuje na to wiele przesłanek architektonicznych, przede wszystkim wielkość. Do 1360 r. wypełnił on ok. 80 procent kubatury obecnego gmachu przy Szewskiej 49.
Ważne miejsce dla społeczności żydowskiej
Przy Szewskiej pracował także zespół archeologów pod kierownictwem dr. Pawła Dumy z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego.
- Natrafiliśmy na relikty muru w kształcie litery L zamykającego południowo-zachodnie naroże środkowego budynku. W tym miejscu gromadzi się woda, zatem mógł tu istnieć drewniany zbiornik. Niestety, pozostała część muru została mocno zniszczona, dlatego nie mogę na 100 procent powiedzieć, że to była mykwa, ale też nie mogę tego wykluczyć - opowiada dr Paweł Duma. - Nie udało nam się podać alternatywnej interpretacji funkcji odkrytych reliktów.
Prace archeologów sfinansowała Fundacja Bente Kahan.
