Najważniejsze informacje (kliknij, aby przejść)
„Dawne cmentarze odzwierciedlały historię tej ziemi, którą dziś staramy się na nowo odkrywać i przybliżać” – napisał we wstępie do książki „Cmentarze dawnego Wrocławia” Marka Buraka i Haliny Okólskiej Rafał Dutkiewicz, były prezydent miasta.
Likwidacja dawnych cmentarzy Wrocławia
W 1928 roku, po włączeniu do Wrocławia nowych dzielnic, w mieście było aż 77 czynnych cmentarzy, które zajmowały 259 hektarów. Część z nich została zniszczona w czasie wojny, reszta w maju 1945 roku przeszła pod nadzór polskiej administracji. Ponad 40 nekropolii uznano po 1950 roku za nieczynne lub opuszczone. To był argument do ich likwidacji. Podobnie jak fakt, że po wojennej traumie, nasi rodacy często woleli być chowani na polskich cmentarzach. Do tego władze PRL-u zażarcie starały się niszczyć wszelkie ślady niemieckiej obecności we Wrocławiu.
Zobacz galerię zdjęć z miejsc we Wrocławiu, gdzie kiedyś były cmentarze. Kliknij w przycisk:
Drzewa i dawne groby we Wrocławiu
Grażyna Trzaskowska z Archiwum Państwowego we Wrocławiu swój artykuł o likwidacji poniemieckich cmentarzy zatytułowała „Uwaga! Nie przysypywać pni drzew!” Nie bez powodu. Tłumaczy, że cytat ten jest autentycznym zdaniem zaczerpniętym z dokumentów archiwalnych, odnoszących się do likwidacji i zabudowy terenów pocmentarnych we Wrocławiu.
„Stwierdzenie to, powtarzane wielekroć w różnej formie, można z powodzeniem uznać za myśl przewodnią zarządzonej po 1945 r. we Wrocławiu likwidacji cmentarzy, która doprowadziła do unicestwienia wielu tysięcy grobów. Oddaje ono bowiem w pełni sens działań ówczesnych likwidatorów, akcentujących w swoich decyzjach konieczność zachowania drzew, a nie szczątków zmarłych” - pisze Trzaskowska.
Jednym z przykładów, który podaje autorka, była likwidacja historycznego cmentarza wojskowego z 1864 r., położonego u zbiegu ul. Ślężnej i al. Wiśniowej, gdzie miała powstać stacja radiowo-telewizyjna.
Basen, a potem szkoła na dawnym cmentarzu przy Ślężnej
„W roku 2000 dużo kontrowersji wzbudziła zabudowa terenu – opisywanego wyżej – dawnego cmentarza wojskowego przy ul. Ślężnej i al. Wiśniowej” – pisze Trzaskowska. Archeolodzy przez dwa lata wydobyli stamtąd ponad 2,5 tys. szczątków żołnierzy, m.in. żołnierzy armii pruskiej w mundurach i ofiar II wojny światowej.
W 2015 r. szczątki odsłonięto przy okazji budowy nowej siedziby V LO na terenie dawnego cmentarza kalwińskiego przy ul. Ślężnej we Wrocławiu. Podczas prac archeologicznych odkryto ponad 800 grobów. „Dobrze zachowane szczątki zmarłych odnaleziono nawet pod betonowym dnem basenu” – dodaje Grażyna Trzaskowska.
Parki na cmentarzach i płyty nagrobne
W wielu miejscach, gdzie kiedyś chowano zmarłych, znajdują się dziś parki. Przykładowo w parkach Andersa i Skowronim znajdowały się cmentarze parafialne, w Grabiszyńskim cmentarze komunalne. Nekropolie były również w dzisiejszym parku Zachodnim na Pilczycach i parku im. Marii Dąbrowskiej na Karłowicach, gdzie kiedyś chowano zmarłych na Cmentarzu Jedenastu Tysięcy Dziewic (Friedhof Elftausend Jungfrauen II).
Co się stało z nagrobkami z likwidowanych nekropolii? Większość była składowana na trenie cmentarza Osobowickiego. W latach 80. część z nich trafiła do zakładów kamieniarskich do przerobienia na nowe nagrobki. Zostały też wykorzystane jako materiał do umocnienia fosy miejskiej, budowy nowych wybiegów w zoo czy renowacji Ratusza i siedziby ZUS-u przy ul. Pretficza.
[seeAlso id=116230 limit=1 order=id]
Szukają pozostałości po dawnych cmentarzach
Twórcy projektu Spod ziemi patrzy Breslau szukają w mieście śladów pod dawnych cmentarzach. Stworzyli nawet internetową mapę z płytami nagrobnymi rozsianymi po mieście. Można tam znaleźć m.in. zagajnik przy ul. Duńskiej na Muchoborze Małym, gdzie leży hałda nagrobków. Teren jest prywatny i znajduje się w sąsiedztwie biurowców.
Z kolei w północno-wschodniej części Parku Skowroniego można znaleźć płytko przysypany ziemią nagrobek niespełna pięcioletniej Hildegardy Besser, córki Ericha, urzędnika pocztowego, która umarła na dyfteryt. Pogrzeb odbył się 17 stycznia 1916 r. Rodzice Hildegardy byli katolikami, pochowali córkę na Neuer Friedhof St. Mauritius (Nowy cmentarz św. Maurycego), gdzie dziś znajduje się park Skowroni.
Przedstawiciele inicjatywy społecznej „Spod ziemi patrzy Breslau” złożyli wniosek do prezydenta Wrocławia o zabezpieczenie, objęcie ochroną i godne wyeksponowanie pozostałości po niemieckich cmentarzach Wrocławia. Poparcie dla apelu wyraziły m.in. Fundacja „Krzyżowa”, Instytut Judaistyki Uniwersytetu Wrocławskiego oraz sześć rad osiedlowych.
Zobacz też mapę pozostałości poniemieckich cmentarzy we Wrocławiu, przygotowaną przez twórców inicjatywy Spod ziemi patrzy Breslau:
Pomnik Wspólnej Pamięci w parku Grabiszyńskim
Na początku XXI w. pojawił się pomysł, by uczcić w mieście dawnych wrocławian, którzy zostali pochowani na zlikwidowanych cmentarzach. 1 listopada 2008 r. w parku Grabiszyńskim, gdzie niegdyś znajdowało się krematorium, uroczyście odsłonięto Pomnik Wspólnej Pamięci. Autorami projektu byli Robert Tomaszewski, Alojzy Gryt i Czesław Wesołowski. Pomnik tworzą kamienne bloki z 46 tablicami pochodzącymi ze zlikwidowanych cmentarzy.
Upamiętnienia doczekał się również Wielki Cmentarz położony w obrębie ulic Legnickiej, Braniborskiej, Trzemeskiej i Dobrej, gdzie przed laty chowano elitę Wrocławia. Dziś w otoczeniu bloków i parkingów znajduje się tu niewielki skwer z zielenią, a w centralnym punkcie obelisk z tablicą. Znajdziemy na niej informację o dawnym cmentarzu i prominentnych wrocławianach z XVIII i XIX wieku, którzy zostali tu pochowani.
Na Wielkim Cmentarzu spoczęli m. in.:
- Carl Daniel Friedrich Bach (1756–1829) – pierwszy dyrektor wrocławskiej Królewskiej Szkoły Sztuki, Budownictwa i Rzemiosła (Königliche Kunst- Bau- und Handwerkschule),
- Heinrich Philipp Bessalie (1800–1856) – królewski budowniczy instrumentów,
- Ernst Chladni – fizyk i geolog, badacz meteorytów,
- August Hahn (1792–1862) – rektor Uniwersytetu Wrocławskiego,
- Gottlieb Karl Lange (1780–1842) – nadburmistrz Wrocławia w latach 1838–1842,
- Carl Gotthard Langhans (1732–1808) – architekt, jego dziełem jest m.in. Brama Brandenburska,
- Traugott Wilhelm Gustav Benedict (1785–1862) – profesor medycyny, założyciel Kliniki Chirurgicznej we Wrocławiu.
Zniszczona podczas wojny nekropolia ostatecznie została zrównana z ziemią w 1957 roku.
Źródła:
- 9 listopada. Pomnik Wspólnej Pamięci, Kamilla Jasińska, Krzysztof Popiński, zajezdnia.org;
- Uwaga! Nie przesypywać pni drzew. Likwidacja wrocławskich cmentarzy w latach 60. i 70, Grażyna Trzaskowska, Śląski Kwartalnik Historyczny, 2020;
- „Cmentarze dawnego Wrocławia” Marka Buraka i Haliny Okólskiej
