Zapytaliśmy go także m.in., jak wywiad z mieszkańcami będzie przebiegał, czy można wymigać się od spisu i jak nie dać się nabrać „spisowym przebierańcom”.
Szkolenia kandydatów na rachmistrzów we Wrocławiu potrwają do 27 marca br. Każde kończy się egzaminem, w którym można zdobyć maksymalnie 30 pkt. Wymagane minimum, promujące do pracy rachmistrza spisowego, to zaś 18 pkt. – Na dziś mamy już 239 kandydatów, którzy zdali egzamin. Z tej grupy 104 osoby, które uzyskały maksymalną liczbę punktów, zostały już na rachmistrzów powołane – dowiadujemy się od Agnieszki Koczapskiej z Gminnego Biura Spisowego we Wrocławiu.
Podczas tegorocznego Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań we Wrocławiu będzie pracować 268 rachmistrzów spisowych. Spis będzie realizowany w trzech możliwych wariantach. Pierwszy to tzw. samospis, czyli samodzielne spisanie się respondenta przez internet w domu lub w specjalnie do tego przygotowanym stanowisku w Gminnym Biurze Spisowym, mieszczącym się w Urzędzie Miejskim Wrocławia przy pl. Nowy Targ. Drugim sposobem będzie kontakt telefoniczny rachmistrza z respondentem. I ostatnia możliwość to spis bezpośredni przez rachmistrza, pracującego w terenie. Odnośnie do tej ostatniej opcji – wszystko będzie zależeć od sytuacji pandemicznej w kraju, a decyzje będą podejmowane już w trakcie trwania spisu.
W gronie powołanych do pracy podczas Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań we Wrocławiu jest Tomasz Bieńkowski, który podobne zadania wykonywał podczas niedawnego Powszechnego Spisu Rolnego w roku ubiegłym. Tamten, odbywający się w listopadzie spis również przebiegał w szczególnych, pandemicznych warunkach. Dziś mamy analogiczną sytuację. I tak jak wtedy respondenci mogą wywiązać się z obowiązku spisowego z poziomu własnego komputera i przez specjalną aplikację na stronie GUS-u.
Podczas spisu rolnego jedna piąta gospodarstw skorzystała z samospisu. Podczas zbliżającego się spisu powszechnego ten odsetek może być większy, ale należy chyba założyć, że gros respondentów zdecyduje się na kontakt z rachmistrzem. Od kiedy będzie to możliwe? – pytamy Tomasza Bieńkowskiego.
– Narodowy Spis Powszechny potrwa od 1 kwietnia do 30 września, czyli aż pół roku. To prawda, że co do zasady jego obowiązkową formą jest samospis internetowy, ale są przecież osoby, które nie mają dostępu do sieci, nie są w stanie się samodzielnie spisać, czy też z innych przyczyn tego zrobić nie mogą. I tu jest zadanie dla nas – rachmistrzów. Zaczniemy swoją pracę 16 kwietnia, ale początkowo tylko w formie wywiadu telefonicznego, ponieważ z uwagi na obostrzenia epidemiczne bezpośredni wywiad z respondentem jest zabroniony.
I będzie tak przez sześć miesięcy, aż do września?
– Podejrzewam, że gdy pandemia osłabnie, zostanie wyrażona zgoda na wywiady bezpośrednie. Przypominam sobie, że przy spisie rolnym na jesieni ubiegłego roku zakaz spisów bezpośrednich utrzymał się jedynie dziesięć dni. Z własnego doświadczenia wiem natomiast, że najlepszy jest kontakt osobisty, jednak z zachowaniem reżimu sanitarnego (zasada DDM), ponieważ respondent, udzielający odpowiedzi przez telefon, może mieć obawy, że podaje wrażliwe dane nieupoważnionej i obcej osobie.
Właśnie, jak my, przepytywani przez telefon, możemy to zweryfikować?
– Osoba, która chce spisać się przez telefon lub bezpośrednio, może to zgłosić na infolinii spisowej, wtedy będzie miała pewność, że rachmistrz się z nią skontaktuje. Ten natomiast, gdy zadzwoni do respondenta, powinien się od razu przedstawić, powiedzieć kim jest i dlaczego dzwoni. Respondent zaś musi podać swoje imię, nazwisko oraz numer PESEL. Jest to bardzo ważne i obowiązkowe, żeby nie doszło do sytuacji, gdy jedna osoba zostałaby spisana kilkukrotnie.
Czy chcąc spisać się z rachmistrzem, możemy sami wyznaczyć termin?
– Respondent może samodzielnie zdecydować o dogodnym terminie rozmowy telefonicznej czy spotkania, jednak w porozumieniu z rachmistrzem. On w przypadku ankiety telefonicznej tak zaplanuje rozmowy, żeby dla każdego starczyło czasu, a w przypadku ankiet bezpośrednich, żeby trasa dojazdu do mieszkańców była optymalna.
A jeśli z jakichś powodów – leżących po stronie mieszkańca albo rachmistrza – wywiad w umówionym terminie nie dojdzie do skutku?
Ze strony mieszkańca, uważam, że takim powodem mogłaby być choroba, jakaś nieprzewidziana sytuacja, ale wtedy najlepiej umówić się na kolejny termin, żeby nie blokować innym możliwości wywiadu. Co do rachmistrza, może mi się przydarzyć np. awaria urządzenia spisowego lub sieci internetowej, wtedy ankieta się nie włączy. Tu także wyznaczamy sobie inny termin. Tutaj jeszcze wspomnę o swoim doświadczeniu przy okazji spisu rolnego w ubiegłym roku – zdarzyło mi się nie zastać mieszkańca, jednak dlatego, że byliśmy wcześniej nieumówieni, ponieważ w aplikacji spisowej zabrakło numeru telefonu respondenta. Zostawiałem wtedy w skrzynce na listy karteczkę z prośbą o kontakt telefoniczny i często ankietę udało się przeprowadzić właśnie w takiej „teleformie”.
To ile czasu trwa przeprowadzenie ankiety?
– Standardowo wypełnianie ankiety powinno potrwać około 15 minut. Czas ten może się wydłużyć w przypadku dużego gospodarstwa domowego, ponieważ każda osoba jest pytana z osobna o pewne kwestie. Ankieta zawiera konkretne pytania. Ze swojej strony polecam spisać się z rachmistrzem, który taki wywiad może przeprowadzić w kilka minut. To dużo szybciej, niż robić to samodzielnie przez internet. Rachmistrz jest przeszkolony, zna dobrze pytania i potrafi zaznaczyć odpowiednią opcję w nietypowych sytuacjach.
Pomówmy teraz o bezpośrednim wywiadzie z mieszkańcem, gdy – jak Pan wspomniał – taka opcja będzie już możliwa. Czy z rachmistrzem trzeba umówić się na spotkanie we własnym mieszkaniu?
– Spotkania osobiste z mieszkańcami można przeprowadzić w dowolnym miejscu, najlepiej tam, gdzie jest wygodnie zarówno dla respondenta, jak i dla rachmistrza. W kontakcie osobistym należy bezwzględnie okazać legitymację rachmistrza. Jest na niej zdjęcie, imię i nazwisko rachmistrza i jego indywidualny numer. Charakterystyczną cechą rachmistrza spisowego jest także urządzenie spisowe, czyli dość duży smartfon w ręku. Oczywiście, mieszkaniec ma prawo do sprawdzenia np. mojej tożsamości i to na dwa sposoby – albo na stronie internetowej w zakładce „Sprawdź rachmistrza”, albo na infolinii spisowej 22 279 99 99.
We Wrocławiu mamy też grupę obcokrajowców, którzy podlegają spisowi. Jak oni sobie z tym poradzą w kontakcie z rachmistrzem, gdy np. będzie problem ze znalezieniem wspólnego... obcego języka?
Zgodnie z informacjami, udostępnionymi nam na szkoleniu, będą dostępne różne wersje językowe aplikacji do samospisu. W przypadku obcokrajowców, którzy nie znają języka polskiego, to oczywiście możemy spisać taką osobę, jeśli się z nią dogadamy. Gdybyśmy jednak nie znali języka respondenta, ten fakt musimy zgłosić do dyspozytora wojewódzkiego, który przydziela zadania. Podejrzewam, że wtedy będą poszukiwać rachmistrza, który taki język zna. Najważniejsze jest zgłoszenie takiej konieczności, żeby każdy miał szansę udzielić odpowiedzi w ankiecie.
Czy musimy przygotowywać jakieś dokumenty potrzebne do ankiety?
– Rachmistrz nie może żądać żadnych dokumentów od respondenta. Należy o tym pamiętać. Spis jest przeprowadzany ze stanu faktycznego, miejsca zamieszkania (nie zameldowania). Natomiast dane, które warto sobie wcześniej przygotować, dotyczą m.in. mieszkania – jego powierzchni, liczby pokoi, czy mamy tytuł prawny do lokalu (i jaki). Na pozostałe pytania można odpowiedzieć bez przygotowania.
Przyzna Pan, że jednak nie brakuje osób, które mogą sobie wyobrażać, że rachmistrz to, co od nas usłyszy, może wykorzystać do jakichś niecnych celów...
– Rozumiem, że nie każdy może poczuć się komfortowo, gdy wypełniając ankietę, zapytam o poziom wykształcenia, status zawodowy czy nawet sposób ogrzewania mieszkania. Ze swojej strony mogę zapewnić, że moją rolą nie jest ocenianie kogokolwiek czy zbieranie informacji, by je potem niezgodnie z prawem wykorzystać. Nawet nie przyszło mi to nigdy do głowy. Tu muszę wyraźnie powiedzieć, że za złamanie tzw. tajemnicy statystycznej rachmistrzowi może grozić nawet pięć lat więzienia. Regulacje są bardzo ostre, dlatego nie ma możliwości, żeby dane zostały wykorzystane w innym celu. Wyniki ankiety są natomiast publikowane w formie anonimowej*.
A co może grozić osobie, która odmówi udziału w ankiecie albo nie dokona samospisu?
Zgodnie z prawem udział w spisie jest obowiązkowy i respondent, gdy skontaktuje się z nim rachmistrz, nie może odmówić udzielenia informacji. Jak podaje GUS: „Udział w Narodowym Spisie Powszechnym Ludności i Mieszkań 2021 jest obowiązkowy. Odmowa udziału w spisie powszechnym wiąże się z możliwością nałożenia kary grzywny, co jest ujęte w art. 57 ustawy o statystyce publicznej”, a za odmowę spisu grozi kara grzywny do 5 tys. zł. Dlatego warto spróbować przekonać respondenta do przeprowadzenia spisu powszechnego, który odbywa się raz na 10 lat. To naprawdę nie jest uciążliwe.
Zapytam jeszcze o... poprawki. Gdy przypomnę sobie np. godzinę po wywiadzie albo nazajutrz, że coś tam jednak pomyliłam, to mam szansę poprosić o korektę?
– Nie ma możliwości prostej korekty ankiety, po dokonanym spisie automatycznie ankieta jest bowiem przekazywana na serwer GUS i znika z urządzenia rachmistrza, dlatego nie ma do niej dostępu z poziomu rachmistrza. Trzeba pamiętać, że jest to ankieta interaktywna i w zależności od wcześniej podanej odpowiedzi formularz dostosowuje się do konkretnej osoby. Niektórzy odpowiedzą na mniej, inni na więcej pytań.
Tomasz Bieńkowski opowiada, jak przebiega szkolenie na rachmistrza spisowego, a potem jego praca:
Szkolenie na rachmistrza polega na wcześniejszym udostępnieniu materiałów dydaktycznych na platformie e-learningowej, następnie w mniejszych grupach przeprowadza się szkolenie. Po szkoleniu kandydat musi zdać egzamin również na platformie e-learningowej. Dopiero po pozytywnym wyniku egzaminu zostaje zgłoszony przez Gminne Biuro Spisowe jako rachmistrz spisowy lub rachmistrz rezerwowy.
W naszym kraju odbywają się dwa spisy – Powszechny Spis Rolny, a pół roku później Narodowy Spis Powszechny. Każdy z nich ma oddzielny zakres, dotyczy innych zagadnień, dlatego wymaga też innego rodzaju szkolenia. Każdorazowo osobno trzeba więc zgłosić chęć zostania rachmistrzem. Następna taka szansa w 2030 r.Rachmistrzowi nie narzuca się liczby ankiet, które ma przeprowadzić. Zależy ona bowiem często od respondentów – czy udzielają szybkich i konkretnych odpowiedzi, czy snują podczas spisu opowieści o życiu. Rachmistrzom, którzy lepiej sobie radzą, przydziela się kolejne osoby do spisania. Każdy pracuje w swoim tempie. Ale rachmistrz też czasem potrzebuje wolnego, choćby po to, by odpocząć, zwłaszcza gdy trafiają się dni, gdy spisu dokonuje przez wiele godzin.
