Śląsk dogonił Chiny – z miłości do porcelany
Na wystawie w Starym Ratuszu (ponad 300 obiektów z kolekcji Muzeum Śląskiego w Görlitz) warto spojrzeć najpierw na mapę z zaznaczonymi na niej ośrodkami przemysłu porcelany na terenie prowincji Śląsk w Prusach (1815-1919).
Daty są znaczące, bo właśnie w II połowie XIX i na przełomie XIX i XX wieku datujemy okres największej prosperity fabryk specjalizujących się w dostarczaniu porcelany na stoły zarówno śląskie, jak i w wielu innych zakątkach Europy i świata. Bo od kiedy Chińczycy wynaleźli porcelanę w VII w. n.e. stała się wyjątkowo pożądanym towarem, a do Europy trafiła za sprawą wypraw Marca Polo.
Europa „dogoniła” Chiny dopiero na początku XVIII wieku. W 1710 roku w Miśni w Saksonii, na dworze elektora saskiego i króla Polski Augusta II Mocnego, alchemik przypadkiem odkrył, jak wytwarzać porcelanę.
– Natomiast na Śląsku pierwsze fabryki porcelany pojawiły się na początku XIX wieku, co było związane ze zmianami gospodarczymi i zmianami w prawie – uwolniono różne zawody, zostały zniesione cechy, a to miało przełożenie na rozwój gospodarczy Prus – tłumaczy Krystyna Jarysz, pracowniczka Muzeum Miejskiego Wrocławia.
Śląska porcelana słynęła z wysokiej jakości. – Była świetna, nie ustępowała klasą np. porcelanie z Wielkiej Brytanii, która miała nieco inny skład. Ogólnie porcelanę wytwarzano na Śląsku łącząc glinkę kaolinową, skaleń i kwarc w różnych proporcjach – jeśli porcelana miała być bardzo delikatna składniki musiały zostać użyte w innym stosunku. W Wielkiej Brytanii zamiast kwarcu dodawano zmielone kości bydła, była to tzw. porcelana kostna – wyjaśnia Krystyna Jarysz.
Niegdyś 50 fabryk na Śląsku, dziś to już historia
W latach 1820-1945 na Śląsku powstało niemal 50 fabryk porcelany! Jedną z pierwszych była fabryka w Jeleniej Górze, która istniała kilkadziesiąt lat, ale została zamknięta jeszcze w XIX wieku. – Dużym centrum był przez kolejne lata Wałbrzych i jego okolice. Tu znajdowała się najbardziej znana na Śląsku manufaktura – Fabryka Porcelany „Krister” założona w 1831 roku. Drugą była manufaktura Carla Tielscha (w Starym Zdroju, dziś to dzielnica Wałbrzycha). Zapewne wiele osób na Dolnym Śląsku ma w swoich domach przedmioty wyprodukowane w obydwu tych fabrykach – nie ma wątpliwości Krystyna Jarysz.
Na świecie znana była także fabryka Hermanna Ohme ze Szczawienka. Jej wyroby określano jako najszlachetniejszy wyrób niemieckiego przemysłu porcelanowego i były prezentowane na różnych targach światowych w XIX i XX w., a wiele z nich eksportowano do Stanów Zjednoczonych i Kanady, zaś przedstawicielstwa firmy były obecne w większych miastach Europy Zachodniej.
Niestety, planom ekspansji przeszkodził Wielki Kryzys, który rozpoczął się w Stanach Zjednoczonych 24 października 1929 roku. Rok później firma Hermanna Ohme, mająca ogromny rynek zbytu w Ameryce, musiała ogłosić upadłość. Podobny los spotkał fabrykę porcelany Striegau w Stanowicach (choć tu zawinił także pożar), Freiwaldau w Gozdnicy, czy Prause w Szczawienku. Inne firmy ratowały się m.in. fuzjami. Fabryka porcelany „Krister” połączyła się z Rosenthalem i dzięki temu przetrwała.
Drugą poważną cezurą dla istnienia przemysłu porcelanowego na Śląsku okazała się II wojna światowa. Po przesunięciu granic część fabryk znalazła się po polskiej stronie, ale często kończyły działalność w 1945 roku (jak Steinmann czy Tuppack w Parowej), bo nie opłacało się odbudowywać zniszczonych budynków fabryki.
Część zakładów kontynuowała jednak pracę. Przetrwali giganci – Krister w Wałbrzychu (choć w tym roku, niestety, fabryka „Krzysztof” ogłosiła upadłość), Tielsch (od 1952 roku znany jako „Wałbrzych”, firma ogłosiła upadłość w 2011 roku), Schlegelmilch w Tułowicach, Schachtel w Suliszowie (dziś dzielnica Jedliny-Zdroju)
Do dzisiaj przetrwała i wciąż produkuje porcelanę założona przez Traugotta Silbera fabryka w Jaworzynie Śląskiej, znana niegdyś jako Königszelt, od lat jako „Karolina”.
Klient nasz Pan – czyli co produkowały śląskie fabryki
Do sprzedaży trafiały wszystkie produkty, jakie mogły przydać się na stołach, w salonach bogacącego się społeczeństwa. Produkowano zestawy stołowe, kawowe, patery, talerze okolicznościowe, serwisy z okazji ślubu, złotych godów. Ale ogromnym wzięciem cieszyły się też przedmioty związane z turystyką – kubeczki, talerzyki z uzdrowisk z widoczkami np. gór.
– W Pieńsku była fabryka, która specjalizowała się w produkowaniu okolicznościowych reklamowych popielniczek, czy przycisków do papieru. Rozwój sieci hoteli i schronisk górskich, które zaopatrywały się także w porcelanę z własnym logo także przyczynił się do prosperity fabryk – dodaje Krystyna Jarysz.
Do dzisiaj zachowało się natomiast niewiele akcesoriów kuchennych, jak…porcelanowy durszlak, czy pojemniki na produkty sypkie (mąkę, ryż, cukier, czy sól), które obejrzymy na wystawie w Starym Ratuszu.
Oferta obejmowała nie tylko najprostsze przedmioty, Fabryka Porcelany „Krister” w Wałbrzychu swój skrót KMP (Krister Porzellan Manufaktur) przyjęła nieprzypadkowo. To był sprytny marketingowy zabieg, bo trzy litery łudząco przypominały nazwę Königliche Porzellan Manufaktur z Berlina (królewską manufakturę).
– Wiele przedmiotów było w śląskim „Kristerze” wytwarzanych z myślą o tym, aby klienci mieli wrażenie, że kupują dokładnie te same serwisy, które ich władcy otrzymują z Berlina – opowiada Krystyna Jarysz.
Inspiracje płynęły nie tylko z wyższych sfer z Berlina, fascynację wzbudzała także chińska porcelana, stąd słynny serwis China Blau z Parowej nawiązujący do dalekowschodniej twórczości.
Ale na wystawie znajdziemy także pojemniczek na cygara, czy talerze na szparagi, wymyślne bomboniery na czekoladki, serwis herbaciany dla lalek.
– Dominujący był styl historyczny, nawiązujący do królewskiej manufaktury, ale fabryki były wyczulone na nowe mody. W latach 20. XX wieku produkowano zestawy w stylu art deco – mówi pracowniczka muzeum.
Ona sama zaczęła pasjonować się porcelaną, bo w domu zachowały się dwa poniemieckie mleczniki i talerzyk dziecięcy z ptaszkami po poprzednich mieszkańcach Dolnego Śląska. Krystyna Jarysz nie wyobraża sobie bez nich dzieciństwa.
Podobnie jak Adelheid Schmitz-Brodam, kolekcjonerka niemiecka, która w dzieciństwie bawiła się w Wałbrzychu na stosie rozbitej porcelany z fabryki Carla Tielscha, a po latach postanowiła ocalać najpiękniejsze przedmioty śląskich fabryk porcelany. Jej bezcenny zbiór, którego część oglądamy w ratuszu, został przekazany przez kolekcjonerkę do Muzeum Śląskiego w Görlitz i liczy ponad 750 przedmiotów!
Wystawa „Śląsk: kraina porcelany” jest czynna do końca roku w Starym Ratuszu.
