Najważniejsze informacje (kliknij, aby przejść)
Do nieba patrzysz w górę, a nie spojrzysz w siebie,
Nie znajdzie Boga, kto go szuka tylko w niebie.
Nie wypada rozpocząć od innego cytatu z Johannesa Schefflera. Ten dystych, w przekładzie Adama Mickiewicza, wyryty jest na cokole pomnika stojącego w ogrodzie mieszczącym się pomiędzy ulicą Szewską a zaułkiem Ossolińskich. Wykonana z brązu, wysoka na trzy metry figura przedstawia mężczyznę z dwoma skrzydłami.
Klasyczna alegoria anielska.
Angelus Silesius – Anioł Ślązak
Łacińskie imię Angelus wybrał Johannes Scheffler podczas uroczystego aktu konwersji na katolicyzm w 1653 roku. Do Wrocławia przybył rok wcześniej, porzuciwszy pracę nadwornego lekarza u księcia (ewangelika) w Oleśnicy. Powodem rezygnacji z intratnej posady był konflikt z protestanckim cenzorem po napisaniu kilku tekstów mistycznych. Scheffler był rozczarowany ortodoksją luteranów, ich formalnym traktowaniem chrześcijaństwa.
Bierzmowanie przyjął wspierany przez przeora i pozostałych zakonników klasztoru Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą, w którym zamieszkał po przyjeździe z Oleśnicy do Wrocławia. W gmachu zakonu, wtenczas przede wszystkim szpitalnego, znajduje się dziś siedziba Zakładu Narodowego im. Ossolińskich (Ossolineum).
Doktor medycyny i filozofii w Padwie
Medycyny nauczył się na studiach w Strasburgu, Lejdzie i Padwie. W holenderskiej Lejdzie, miejscu o dużej tolerancji religijnej, po raz pierwszy spotkał się z dziełami mistyków nieutożsamiających się z żadnym wyznaniem. Mistyka definiowana jest jako poznanie Boga na drodze bezpośredniego doświadczenia, nie poprzez naukę Kościoła lub doktryny.
We Włoszech zapoznał się z rzymskim katolicyzmem. W Padwie, mieście na wskroś katolickim, skończył studia egzaminem doktorskim z medycyny i filozofii.
Zanim wyjechał na studia, mieszkał i uczył się we Wrocławiu. Chodził do gimnazjum św. Elżbiety (dzisiejsza siedziba biblioteki Ossolineum). W trakcie nauki zajmowała go poezja, poetyka i retoryka. Pierwsze próby pisania lirycznego podjął w językach greckim, łacińskim i niemieckim.
Rodowy pierścień i pisma mistyczne
We Wrocławiu urodził się w końcu grudnia 1624 roku w zamożnej rodzinie protestanckiej. Ojciec Stanisław był szlachcicem, właścicielem podkrakowskiej wsi. Po przeprowadzce na Śląsk wspierał wrocławską radę miejską sporymi pożyczkami. Mając 62 lata Stanisław ożenił się z 24-letnią Marią, córką lekarza. Mieli trójkę dzieci: Jana, Magdalenę i Krystiana. Jan (Johannes) był najstarszy.
Marszałkiem uczynił go książę-biskup trzy lata po tym, jak Anioł przyjął święcenia kapłańskie w 1661 roku. Piastował już wtedy honorowy urząd nadwornego medyka cesarza Ferdynanda III. Czerpał więc z różnych źródeł.
Wydawał je szczodrze na fundacje, ofiary kościelne, wykup więźniów osadzonych za długi, na posagi dla panien z biednych domów, żeby mogły wyjść za mąż, na edukację bezdomnych. Rozdawał, aż został mu tylko pierścień rodowy po ojcu i książki po przyjacielu, poecie Abrahamie von Franckenbergu, który w tamtych czasach posiadał najlepiej wyposażoną na Śląsku bibliotekę średniowiecznych pism mistycznych.
Cherubinowy Wędrowiec
Franckenberg inspirował się dokonaniami Jakuba Bohme ze Zgorzelca – pierwszego ze śląskich mistyków. Scheffler traktował przyjaciela jak mistrza. Część jego myśli transformował i przeniósł do pierwszej wersji „Anielskiego wędrowca”, która ukazała się w Wiedniu w 1657 roku.
Niemiecki tytuł tego tomu zaczyna się od słów Cherubinischer Wandersmann, co tłumaczy się na Cherubinowy Wędrowiec. Tak dochodzimy do wrocławskiej kawiarni pod takim szyldem, zlokalizowanej tuż przy ogrodzie z pomnikiem Anioła.
Z ogrodu Ossolineum wychodzimy w ulicę Szewską i spacerujemy w kierunku rynku. Na najbliższym skrzyżowaniu skręcamy w prawo i od razu zatrzymujemy się przy narożniku budynku uniwersyteckiego. Patrzymy w górę, ale nie Boga szukamy, tylko wizerunku Ślązaka wymalowanego na zamurowanym oknie.
Nie jest to doskonale wierna podobizna. Bardziej mimetyczny jest portret wiszący w opactwie pocysterskim w Krzeszowie. Namalowała go nieznana osoba, krótko przed śmiercią poety.
Gdzie są szczątki Anioła?
Angelus Silesius zmarł schorowany 9 lipca 1677 roku mając 53 lata. Odszedł w podartej sutannie, którą cerował od lat. Ostatnie lata życia spędził w przytułku przy kościele św. Macieja (znanym jako Maciejówka).
W powszechnej opinii jego szczątki spoczywają w krypcie kościoła św. Macieja przy ul. Szewskiej. Głosili tak badacze, tłumacze, a nawet autorzy tablicy pamiątkowej, która wisi przy wejściu do świątyni. Wbrew przekonaniu tam ich nie ma od dłuższego czasu. — Nie jesteśmy w stanie udowodnić w stu procentach, że był pochowany w krypcie — przyznaje ksiądz Mirosław Maliński, rektor Maciejówki.
Prawie 20 lat temu księża sprawdzili podziemia, ale nie znaleźli w nich śladów po zmarłym poecie. Domyślali się, że mogły zostać wyniesione w końcówce drugiej wojny światowej, kiedy kościół służył jako lazaret. Podejrzewali, że zostały zakopane na zewnątrz. Wezwali archeologów.
— Założyliśmy wykop pomiędzy ścianą a pomnikiem Nepomucena — opowiada Cezary Buśko z firmy Archeologia B.C. — Znaleźliśmy trumnę, w której były kości kilku osób, w tym mężczyzny w wieku Silesiusa. Nie było czaszki, co utrudnia identyfikację, ale inne miały ślady gruźlicy, a wiemy, że na nią chorował.
Nie ma pewności, że wykopane przy kościele szczątki to kości Anioła Ślązaka. Badają je naukowcy z Uniwersytetu Przyrodniczego. O metodach, którymi posługują się w podobnych przypadkach i ich dotychczasowych odkryciach, można przeczytać na portalu Gazety Południowej.
Pewne jest natomiast, że Angelus Silesius stawał w Maciejówce na ambonie i głosił kazania. — Kilkanaście lat temu złożyliśmy ją z 400 kawałków znalezionych w krypcie — informuje rektor Malinowski.
Protestancki Śląsk w epoce baroku
Myśli o życiu i twórczości Schefflera osadzają się w epoce baroku i kontekście ówczesnych wydarzeń, sporów i rozważań na tle religijnym. W stuleciu XVII nie ustawały spory pomiędzy katolikami a protestantami. Do dyskusji w regionie włączali się zwolennicy idei chrześcijaństwa pozakonfesyjnego.
Mimo różnic, reprezentantów wszystkich wyznań łączyła chęć odbudowy prawdziwego chrześcijaństwa. Rozumieli przez to – jak pisze Wiktor Lorkowski – odrzucenie dogmatyki i zdecydowane przeciwstawienie się politycznej instrumentalizacji religii, która traciła na wartości wobec wpływów państwa.
Profesor zwraca uwagę, że barok to epoka łącząca ekstrema. Z jednej strony rewolucja naukowa, nowoczesny racjonalizm, z drugiej – procesy o czary, wojny religijne i ludobójstwa spowodowane różnicami wyznań. „Wojny były powszechne i niesamowicie krwawe. Europa takich na tle religijnym jeszcze nie widziała.”
Mistrz języka wśród grafomanów
Cezary Lipiński nie ma wątpliwości, że te wszystkie uwarunkowania stanowiły ważne czynniki kształtujące charakter Angelusa. Witold Lorkowski pisze z kolei, że jego myśl i liryka są integralnymi częściami tak kultury polskiej, jak niemieckiej, w której zajmuje on poczesne miejsce.
Bernard Antochewicz uważa, że był talentem samorodnym, prawdziwym zjawiskiem poetyckim. Tak o nim pisze: „Bogactwo językowe i metryczne, niezwykła klarowność składni, łatwość słowa i rymu (…) wielka szczerość i bezpośredniość wręcz zmysłowych wyznań składanych Osobie Boskiej (…) czynią go prekursorem romantyzmu i wielkim rewelatorem oraz mistrzem języka poetyckiego na tle niezliczonej ilości utytułowanych grafomanów niemieckiego baroku. Jest on odnowicielem poezji niemieckiej tej samej miary, co Jan Kochanowski w literaturze polskiej.”
Wiktor Lorkowski lapidarnie zauważył, że zarówno pisarze polscy, jak i niemieccy, widzieli w nim poetę, który musiał ustąpić przed mistykiem i natchnionym wizjonerem.
Źródła:
- Anioł Ślązak, „Wybór wierszy”, przekład i posłowie Bernarda Antochewicza, Rękodzielnia Arhat, Wrocław 1992;
- Angelus Silesius, „Anielski wędrowiec” (Wybór), z posłowiem Wiktora Lorkowskiego, Biblioteka Tegle, Wrocław 2007;
- rozmowa prof. Cezarego Lipińskiego z Maciejem Mikrudą opublikowana w trzech częściach na YT w 2018 roku.
Rok 2024 imieniem Anioła Ślązaka, w 400. rocznicę narodzin, ustanowiła Rada Miejska Wrocławia z inicjatywy dyrektora Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, dra. Łukasza Kamińskiego.
Wspomnienie po barokowym poecie podnosi się co roku przy okazji dwóch prestiżowych konkursów: Literacka Nagroda Europy Środkowej Angelus i Wrocławska Nagroda Poetycka Silesius. W ślad za nagrodą tradycyjnie idzie w maju Międzynarodowy Festiwal Poezji Silesius.
