Jerzy Nowosielski – malarz sacrum i profanum
Nie tylko malarz. „Prawdziwy artysta, a artystów jest niewielu” – mówił o swoim mentorze, z którym przyjaźnił się przez lata, malarz, prof. Leon Tarasewicz. „Wielki artysta i piękny, choć tragiczny człowiek” – podkreślała Krystyna Czerni, zaprzyjaźniona z Jerzy Nowosielskim, jego niestrudzona biografka i popularyzatorka twórczości.
W styczniu 2023 r. przypadło stulecie urodzin twórcy, który urodził się 7 stycznia 2023 roku w Krakowie w rodzinie polsko-ukraińskiej. Ojciec (urzędnik kolejowy) był Unitą z Łemkowszczyzny, zaś matka Polką o korzeniach austriackich, katoliczką. Syna ochrzczono w kościele greckokatolickim (wyznawcami są w większości Ukraińcy).
Najbardziej czuję się związany z kulturą polską, bo tu istnieję, ale także z ukraińską i rosyjską – mówił Jerzy Nowosielski.
Ikonami zafascynował się jako nastolatek, a pierwsze szlify jako ikonopisarz, czyli malarz ikon zdobywał w trakcie nowicjatu w greckokatolickiej Ławrze pw. św. Jana Chrzciciela (znajdowała się wtedy pod Lwowem, obecnie już w granicach miasta). O wojnie mówił, że to anomalia, katastrofa. Studiował w czasie okupacji malarstwo w krakowskiej Państwowej Szkole Rzemiosła Artystycznego (wykładali w niej byli profesorowie ASP, którą zamknęli Niemcy). Związał się z podziemną grupą plastyczną skupioną wokół Tadeusza Kantora. Po likwidacji getta we Lwowie, czego był świadkiem (przebywał wtedy w monastyrze nieopodal miasta) stracił wiarę (nawrócenie przeżyje w latach 50. i zacznie wówczas malować ikony i polichromie w świątyniach prawosławnych, katolickich i greckokatolickich).
Po wojnie studiował na krakowskiej ASP (nie ukończył uczelni, ale nie przeszkodziło mu to później w niej wykładać). W latach 50. Mieszkał w Łodzi (wykładał tam w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych) z żoną, malarką Zofią Gutowską. Wrócili do Krakowa na początku lat 60. i z ukochanym miastem już się nie rozstawał. W 1996 r. razem z żoną założył Fundację Nowosielskich wspierającą polską kulturę i jej twórców. Jerzy Nowosielski odszedł 21 lutego 2011 roku.
Artystę podziwiamy dziś jako genialnego twórcę ikon, ale projektował również kościoły i cerkwie, jego prace stopniowo zaczęły zdobywać rozgłos nie tylko w Polsce, ale i za granicą. Sztuka religijna nie była dla niego tylko dekoracją, ale częścią religijnego misterium, metodą, „za pomocą której odkrywamy, formułujemy i przekazujemy tajemnice w inny sposób dla świadomości niedostępne”.
Szczególnie piękne są też obrazy Jerzego Nowosielskiego o zdecydowanie świeckiej tematyce, choćby wspaniałe akty, które znajdują się w zbiorach Muzeum Narodowego we Wrocławiu.
Najgenialniejsze pozostają dzieła ze sfery sacrum, a we Wrocławiu mamy ich, szczęśliwie, dużo. Zachowały się w trzech świątyniach – prawosławnym soborze przy ul. Mikołaja, katolickim kościele na Ostrowie Tumskim (niegdyś kościele unickim) oraz unickiej parafii przy pl. Nankiera.
Prace Jerzego Nowosielskiego w Soborze Narodzenia Przenajświętszej Bogarodzicy (ul. św. Mikołaja 40)
We Wrocławiu Jerzy Nowosielski pracował po raz pierwszy na początku lat 60. Od 1963 do 1969, jako pomocnik znanego malarza prawosławnego Adama Stalony-Dobrzańskiego (poznał go 20 lat wcześniej w krakowskiej parafii prawosławnej).
Na zlecenie Bazylego, ówczesnego biskupa wrocławskiego i szczecińskiego (a późniejszego zwierzchnika Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego) Nowosielski pracował nad freskami ściany bocznej kaplicy pw. Świętego Krzyża (czyli dawnej zakrystii).
W dawnej zakrystii dziś możemy obejrzeć freski:
- Matkę Bożą
- św. Paraskewę, jedną z najważniejszych prawosławnych świętych.
Były dwie kobiety o tym imieniu. Pierwsza to męczennica (zwana też Paraskewią i Paraską), która żyła w Ikonium (płd. Turcja) za czasów cesarza Dioklecjana na przełomie III i IV w. Druga (inaczej Petka Bułgarska, Petka Tyrnowska) to mniszka z IX w. z Epiwatu (Serbia). Od XVI wieku kult obydwu Paraskewii został połączony. Świętą określa się też imieniem Piątnica, ponieważ jej kult związany jest z poszanowaniem Wielkiego Piątku.
Obie postacie z fresków – Matka Boża i św. Paraskewa – są monumentalne, ukazane do połowy, okryte czerwonymi szatami, trzymają przed sobą krzyż, a ich głowy otaczają idealnie okrągłe nimby.
- Przedstawienie św. św. Kosmy i Damiana we wnęce
Bracia Kosma i Damian byli rzymskimi lekarzami wczesnochrześcijańskimi, są świętymi zarówno kościoła katolickiego, jak i prawosławnego. Zginęli męczeńską śmiercią 26 września 283 lub 303 roku.
Wyjątkowe obrazy z ikonostasu
We wrocławskiej cerkwi zachowały się także obrazy z dawnego ikonostasu malowane przez Jerzego Nowosielskiego w latach 1966-1969 oraz krzyż ołtarzowy.
W ikonostasie, czyli ścianie z ikonami, która oddziela ołtarz od wiernych stojących w nawie,12 obrazów symbolizuje 12 tradycyjnych Świąt Pańskich, tzw. Prazdników.
Umieszczano je z reguły w górnym, drugim rzędzie ikonostasu. Obecnie ikony Jerzego Nowosielskiego możemy obejrzeć nie w ikonostasie, ale po obydwu stronach nawy w świątyni.
Lewa strona nawy świątyni:
- Polichromowany krzyż
– Polichromowany krzyż (w lewej części nawy, nad ikonami), nawiązywał do franciszkańskich krzyży średniowiecznej Italii – wyjaśnia Magdalena Szafkowska. Po bokach krzyża znajdziemy sceny pasyjne – po lewej Emaus, Niewierny Tomasz, Biczowanie, po prawej: Umywanie nóg, Chrystus przed Piłatem i Opłakiwanie. Po lewej stronie od dłoni Chrystusa wizerunek opłakującej go Matki Boskiej, po prawej św. Jan Ewangelista.
Na szczycie pionowej belki krzyża – Anastasis, na dole (pod stopami Chrystusa) przedstawienie groty z czaszką Adama jako symbol Golgoty – „Miejsca Czaszki”.
Ikony świąteczne pod polichromowanym krzyżem (od lewej):
- Zwiastowanie Najświętszej Bogurodzicy (Błagowieszczenije Preswiatyja Bogorodicy),
- Narodzenie Chrystusa (Rożdiestwo Christowo),
- Ofiarowanie w świątyni lub Spotkanie Pańskie (Sretienije Gospodnie)
- Wskrzeszenie Łazarza
- Wjazd Chrystusa do Jerozolimy (Wchod Gospodien wo Ijerusalim),
- Ostatnia Wieczerza
Prawa strona nawy świątyni:
Ikony świąteczne (od lewej):
- Anastasis (zejście do otchłani),
- Wniebowstąpienie Pańskie (Wozniesienije Gospodnie),
- Gościnność Abrahama (Trójca Starotestamentowa),
- Przemienienie Pańskie (Preobrażenije Gospodnie),
- Podwyższenie Krzyża Świętego (Wozdwiżenije Czestnago i Żywotworaszczego Kriesta Gospodina),
- Chrzest Chrystusa w Jordanie (Kreszczenije Hospodnie)
Jak pisze w jednym z opracowań Krystyna Czerni, znawczyni twórczości Jerzego Nowosielskiego, ten zestaw ikon nie pokrywa się z klasycznym zestawem 12 wielkich świąt prawosławia. Brak np. przedstawienia „Narodzenia Bogurodzicy”, „Zaśnięcia Bogurodzicy”, są za to dość rzadko obecne w ikonostasie „Wskrzeszenie Łazarza” czy „Gościnność Abrahama”.
Magdalena Szafkowska, historyk sztuki z Muzeum Narodowego we Wrocławiu podkreśla, że warto zwrócić uwagę zwłaszcza na przedstawienie „Ostatniej wieczerzy”. – Apostołów jest jedenastu, a to oznacza, że pomieszczenie opuścił już Judasz – tłumaczy.
Prace Jerzego Nowosielskiego w kościele św. Bartłomieja na Ostrowie Tumskim (dolny kościół Świętego Krzyża)
We Wrocławiu już od lat 60. funkcjonowało duszpasterstwo dla grekokatolików, ale dopiero w 1980 roku ta wspólnota otrzymała na użytkowanie (od kardynała Henryka Gulbinowicza) dolny kościół Świętego Krzyża na Ostrowie Tumskim, pod wezwaniem św. Bartłomieja.
Unici pozostali w tej świątyni 19 lat, a bardzo szybko powierzono prace nad adaptacją wnętrza właśnie Jerzemu Nowosielskiemu. Tworzenie ikonostasu do nowo zaadoptowanej świątyni trwało dwa lata (1985-1987), a malarz był na jego poświęceniu w 1987 roku przez Arcybiskupa Mirosława Marusyna, sekretarza Kongregacji dla Kościołów Wschodnich.
Obecnie w krypcie dolnego kościoła św. Bartłomieja, która nie jest dostępna dla zwiedzających, nie znajdziemy ikonostasu. Został przeniesiony do nowej świątyni unitów – dawnego gotyckiego kościoła św. Wincentego (obecnie Parafia Greckokatolicka Podwyższenia Krzyża Pańskiego we Wrocławiu) przy pl. Nankiera 15.
W dolnym kościele na Ostrowie Tumskim pozostały inne ślady fantastycznej pracy Jerzego Nowosielskiego. Dla tego wnętrza profesor zaprojektował witraże (na 22 okna przeszklono 10) w szafirach i purpurach. Widnieją na nich motywy abstrakcyjne, znajdziemy postaci świętych z ciekawą dekoracją.
Witraże wykonane zostały w latach 1991-1999 po sąsiedzku – w pracowni Zbigniewa Jaworskiego na Ostrowie Tumskim.
Wrocławski mistrz sztuki witrażowej zawiózł pierwsze dzieło profesorowi Nowosielskiemu do Krakowa. Artysta nie chciał oglądać witrażu wieczorem, poczekał do rana i chciał przyjrzeć się, jak pada na nie światło. Był zadowolony z efektu.
Witraże w krypcie św. Bartłomieja zobaczycie tylko na naszych zdjęciach!
- Dwaj archaniołowie w tondach (czyli okrągłych obramowaniach),
- Trzej święci w medalionach,
- Deesis, Św. Św. Andrzej i Piotr z ledwo widoczną już inskrypcją w jęz. ukraińskim: „Oto jak dobrze i jak miło, gdy bracia mieszkają razem”, Św. Mikołaj i święty mnich, Św. Św. Joachim i Anna
- 2 witraże abstrakcyjne
- 3 Niewiasty u Grobu
- Przy ołtarzu z lewej: Matka Boska i poczet dwunastu męczennic,
- Przy ołtarzu z prawej: Jezus Chrystus i poczet dwunastu męczenników
- Św. Bartłomiej
- Św. Św. Antoni i Teodozy Pieczarski i dwaj archaniołowie w tondach
Oprócz witraży (których nie można było przenieść do nowej świątyni) pozostały tam także elementy polichromii (pojedyncze czerwone, niebieskie serafiny i cherubiny na sklepieniach nawy i prezbiterium), a na wschodniej ścianie namalowana postać św. Katarzyny (namalowana przez Jerzego Nowosielskiego w latach 80.).
Parafia Greckokatolicka Podwyższenia Krzyża Pańskiego we Wrocławiu (pl. Nankiera 15)
W maju 1997 roku Jan Paweł II przyjechał do Wrocławia na 46. Kongres Eucharystyczny. Okazja była wyjątkowa, więc kardynał Henryk Gulbinowicz podarował kościół św. Wincentego i Jakuba przy pl. Nankiera 15 na siedzibę nowej diecezji wrocławsko-gdańskiej Kościoła greckokatolickiego.
Dwa lata później unici przenieśli się do nowej świątyni, pozostawiając w dotychczasowej witraże prof. Nowosielskiego i polichromia. Przeniesiono natomiast ikonostas.
Dziś możemy go podziwiać w pełnej krasie.
Ikonostas zawiera 7 ikon (to najmniejsze obrazy na zdjęciu) prazdników, czyli świąt kościoła prawosławnego:
- Narodzenie Chrystusa,
- Chrzest Chrystusa w Jordanie,
- Przemienienie Pańskie,
- Ostatnia Wieczerza,
- Wjazd Chrystusa do Jerozolimy,
- Anastasis (Zejście do otchłani),
- Wniebowstąpienie Pańskie.
Na szczycie ikonostasu zobaczymy krzyż z Chrystusem i postaciami Matki Boskiej i Jana Ewangelisty.
W środkowym rzędzie ikon zobaczymy cztery obrazy:
- Świętej męczennicy Paraskiewy,
- Bogurodzicy trzymającej na kolanach małego Jezusa-Emanuela,
- Pantokratora (Chrystus jako władca i sędzia wszechświata)
- Podwyższenia Krzyża Świętego (wyniesienia krzyża nad światem, symbolu chwały zwycięstwa Chrystusa nad grzechem i śmiercią)
Przy carskich wrotach (środkowe przejście w ikonostasie) są wizerunki Czterech Ewangelistów. Nad nimi Maria i Archanioł Gabriel w scenie Zwiastowania.
Na diakońskich wrotach północnych (przejściu po lewej stronie od carskich wrót) ikona Podwyższenia Krzyża Świętego, na wrotach południowych (po stronie prawej) ikona Św. Józefa.
Za ikonostasem, w części ołtarzowej, niedostępnej dla wiernych, zachwycają:
Podwójna ikona – górna połowa z wizerunkiem Jana Chrzciciela, Anioła Pustyni, a dolna połowa ze Św. Efremem Syryjczykiem, doktor i ojcem Kościoła.
Po obydwu stronach miejsca ołtarzowego, gdzie wierni nie mają wstępu, na ścianach można podziwiać też jeszcze trzy prace Jerzego Nowosielskiego. Zobaczycie je tylko u nas.
- Anastasis (Zejście do otchłani)
- Narodzenie Chrystusa
- Matka Boska Oranta (czyli modląca się z rękami wzniesionymi ku górze)
Na wprost ikonostasu, nad zachodnim wyjściem ze świątyni przepiękna ikona Chrzest Rusi (1989). „Pozornie płaska, epatuje nasyconymi, pełnymi symbolicznego znaczenia kolorami: głęboką czerwienią oznaczającą krew, życie, piękno i czystość, zieleniami symbolizującymi wewnętrzne bogactwo, bielą uosabiającą boskość i niewinność” – opisuje to dzieło Krystyna Czerni.
Niewątpliwie zainteresowanie zwiedzających mogą wzbudzić też chorągwie zaprojektowane przez Jerzego Nowosielskiego.
Na dwustronnych chorągwiach (zobaczymy je w nawie głównej kościoła):
- Ikona Mandylionu/Wskrzeszenie Łazarza,
- Pantokrator/Chrzest Chrystusa
- Bogurodzica w typie Wsiemiłostiwej z małym Jezusem-Emmanuelem-Logosem/Zejścia do otchłani
- św. Paraskewa/Opłakiwanie
Do świątyni można przyjść w dzień nabożeństw, aby przyjrzeć się ikonostasowi.
Autorka dziękuje Pani Magdalenie Szafkowskiej z Muzeum Narodowego we Wrocławiu za konsultację merytoryczną i pomoc.
Za oprowadzenie lub/i możliwość fotografowania wnętrz autorka dziękuje ks. mitratowi Jerzemu Szczurowi z Katedry Prawosławnej pw. Narodzenia Przenajświętszej Bogarodzicy, ks. Andrzejowi Michaliszynowi, proboszczowi Parafii Greckokatolickiej pw. Podwyższenia Krzyża Pańskiego, ks. Pawłowi Cembrowiczowi z Rzymskokatolickiej Parafii pw. św. Jana Chrzciciela.
