W listopadzie br. Biblioteka Uniwersytecka (BUWr) poinformowała, że do Wrocławia wrócił skradziony rękopis z XVI wieku zawierający antologię poezji tureckiej. Manuskrypt odnalazł Antoine Haaker, ale jego odzyskaniem, zgodnie z prawem, zajęło się Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Ciche zniknięcie między 1964 a 1977
Nie wiadomo, kto ukradł turecki rękopis z BUWr ani kiedy dokładnie to się stało.
– Udało mi się ustalić, że 28 lutego 1964 roku egzemplarz ten wypożyczył wrocławski bibliolog – mówi Antoine Haaker. – To był ostatni wrocławski ślad.
Mówimy o latach 60. XX wieku. Czasach społecznych i politycznych przemian, kiedy niezbyt kontrolowano, kto ma dostęp do magazynów z rękopisami i starodrukami, i rezygnowano ze skontrum, czyli inwentaryzacji zasobów.
Pewne jest tylko to, że w 1977 roku, kiedy wreszcie przeprowadzono skontrum, rękopisu już we Wrocławiu nie było.
Antoine Haaker ustalił, że w 1975 roku manuskrypt był w jednym z hamburskich antykwariatów. Później należał do bibliofila z Bremy, a następnie do eksperta historii tureckiego papieru z Izmiru.
Przypadek? Raczej wiedza i żyłka detektywa
– To był przypadek. Szukałem książek o Dolnym Śląsku, bo takie dzieła gromadzimy – mówi Antoine Haaker.
Ale prawda jest taka, że bibliotekarz śledzi wszystko, co ma związek z rękopisami i starodrukami. Przegląda zasoby antykwariatów i przedmioty wystawiane na aukcjach. W BUWr pracuje trzeci rok, a już odnalazł manuskrypt z pismami Cycerona i teraz XVI-wieczny tureckiej rękopis z antologią poezji miłosnej.
I ustalmy jedno. Antoine Haaker odnalazł rękopis, którego nigdy nie widział i z którego biblioteczną sygnaturę M 1538 ktoś chemicznie usunął; rękopis bez tytułu i autora, a utwory zapisane zostały w językach tureckim otomańskim i arabskim. Jak bibliotekarz rozpoznał manuskrypt?
– Na przedniej stronie tureckiego rękopisu znajduje się znak donatorski, co jest typowe dla dzieł gromadzonych w bibliotece działającej przy wrocławskim kościele świętej Marii Magdaleny – wyjaśnia Antoine Haaker.
Z Turcji do Wrocławiu
Ze znaku donatorskiego dowiadujemy się, że darczyńcą był Fridrich von Schliewitz. Niewiele wiemy o tym wrocławianinie oprócz tego, że w 1596 roku podarował bibliotece magdaleńskiej pięć tureckich rękopisów.
Możemy założyć, że zrabował je, walcząc przeciw Sulejmanowi Wspaniałemu, który wówczas prowadził agresywną politykę podbojów. Bibliotekarze chętnie przyjęli rękopis.
– Pastorzy, bo kościół ten należał wówczas do luteranów, byli w tamtych czasach bardzo światli. Uczyli się języków orientalnych, a szczególnie arabskiego, i interesowali się bliskowschodnią kulturą – wyjaśnia Antoine Haaker.
Chodziło nie tylko o poznanie wroga, ale też o kontakt z językiem zbliżonym do języka hebrajskiego, co ułatwiało zrozumienie wielu fragmentów Pisma Świętego.
Bülbül pragnie gül, czyli co zapisano w rękopisie
W antologii są głównie utwory miłosne (żeby nie powiedzieć erotyczne), które warto (oczywiście) interpretować też w kontekście religijnym.
– Poeci tureccy, podobnie jak perscy, posługiwali się wielką metaforą. A zatem pragnienie słowika (bülbül), aby zdobyć różę (gül) można odczytywać zarówno jako miłosne wyznanie kochanka, jak i mistyczne pragnienie mędrca (słowik), aby dostąpić raju (ogród, w którym rośnie róża). Trzeba wiedzy, aby odkodować tę sieć metafor – wyjaśnia Antoine Haaker.
A jest, co badać, bo w rękopisie zapisano utwory najsłynniejszych wówczas poetów tureckich. Jest Baki, nadworny Sulejmana Wspaniałego, wielki Fuzuli oraz Muhibbi:
– Pod tym pseudonimem pisał sam Sulejman Wspaniały, więc może antologia zawiera i jego twórczość… – mówi Antoine Haaker.
Na pewno w rękopisie jest poemat mistyczny Efendiego (niektórzy znają jego postać z serialu „Wspaniałe stulecie”) i list do Aleksandra Wielkiego (pisany prozą).
– Do tego czytelnicy rękopisu dopisywali na marginesach swoje wiersze albo rysowali – mówi Antoine Haaker, pokazując stronę 108, na której ktoś w zamyśleniu narysował konia.
Wyjątkowy papier diwanu
Manuskrypt ma wymiary 125 × 197 milimetrów. Tworzy go 206 kart z orientalnego błyszczącego papieru. Niektóre karty ozdobiono kolorowymi, choć dziś już wypłowiałymi drukowanymi ozdobami. Ta papier silouetté.
– W tamtych czasach papier silouetté używano dość często, głównie w diwanach, czyli antologiach poetyckich. Dziś jest jednak rzadkością. W naszej bibliotece mamy wiele orientalnych rękopisów, ale jeszcze tylko jeden ma karty ozdobione w ten sposób – wyjaśnia bibliotekarz.
I dodaje, przewracając karty tureckiego rękopisu: – Papier jest już bardzo kruchy. Trzeba być bardzo uważnym i delikatnym.
Łańcuch i metalowy pręt – sposób na złodzieja
Oprawę rękopisu wykonano z miękkiej, ciemnobrązowej skóry w sposób charakterystyczny dla ówczesnych bliskowschodnich książek. Takich opraw nie spotyka się w świecie Zachodu. Ale otwór w przedniej okładce już tak.
Przechodził przez niego łańcuch. A ostatnie okrągłe ogniwo przeciągano przez metalowy pręt, który montowany był do ściany. Pod prętem był pulpit, na którym leżały rękopisy. Tak bibliotekarze w całej Europie zabezpieczali manuskrypty i starodruki przed złodziejami.
Łańcuch nie tylko utrudniał kradzież, trzeba go było zerwać, ale też powodował hałas przy gwałtowniejszym ruchu.
A kto książkę tę ukradnie, temu ręka niech odpadnie
Turecki rękopis zrzucił łańcuch w 1642 roku, gdy rada miejska zdecydowała o remoncie czytelni biblioteki magdaleńskiej. Wówczas (od 1634 roku) miała ona już status biblioteki publicznej zarządzanej przez miasto.
Władze kupiły nowe meble, a manuskrypty ułożono pionowo na półkach, już bez łańcuchów. Utrudniono też dostęp do księgozbioru.
W czasie drugiej wojny światowej księgozbiór biblioteki publicznej został podzielony i wywieziony z miasta. Woluminy, które udało się odzyskać po wojnie – a wśród nich turecki rękopis o sygnaturze M 1538 – zostały przekazane tworzącej się bibliotece uniwersyteckiej.
Nie stosowano w niej już łańcuchów, a bibliofilskie zaklęcia, jak widać, nie zadziałały: między 1964 a 1977 rokiem rękopis zniknął. Może teraz system kamer ochroni manuskrypt?
