Pola irygacyjne na Osobowicach

Pola Osobowickie położone są w północno-zachodniej, peryferyjnej części Wrocławia i zajmują obszar ok. 1110 ha. Jest to teren ukształtowany w wyniku działalności człowieka. Od drugiej połowy XIX wieku do 2015 roku pola irygacyjne były użytkowane jako naturalna oczyszczalnia ścieków, po uprzednim zniwelowaniu naturalnych pozostałości koryt rzek Odry i Widawy.

Cenne siedliska

W procesie oczyszczania, ścieki przechodziły przez system osadników, które przy niskim poziomie wód utworzyły atrakcyjne miejsce żerowania i odpoczynku dla wielu gatunków ptaków wodno-błotnych, w tym licznie przelatujących przez ten obszar ptaków siewkowych. Najbardziej rozpowszechnionym siedliskiem są łąki (ok. 80% całości terenu), częściowo wykształcone w postaci łąk świeżych, które poprzecinane są gęstą siecią rowów.

Najcenniejszymi siedliskami dla awifauny lęgowej są trzcinowiska. Położone są one w terenie otwartym w otoczeniu łąk, wokół niektórych występują niewielkie skupiska drzew. Większe obszary leśne graniczą z ostoją od północy oraz południa i zachodu. Teren ten nie jest zamieszkany, a niewielkie osiedla mieszkaniowe znajdują się poza jego granicami.

Mapa obszaru

Na obszarze dawnych pól irygacyjnych występuje wielu gatunków kręgowców oraz ostoi lęgowych i migracyjnych rzadkich gatunków ptaków wodno-błotnych. Najcenniejsze są obszary trzcinowisk ze względu na gniazdujące i żerujące w nich rzadkie gatunki ptaków. Stanowiska pozostałych kręgowców i bezkręgowców skupione są głównie w strefie ekotonu między okolicznymi lasami i terenami pól.

Badania przyrodnicze prowadzone na polach irygacyjnych stwierdzają występowanie na tym obszarze licznych gatunków chronionych: bezkręgowców (26 gatunków), płazów (11 gatunków), gadów (4 gatunki), ptaków (220 gatunków), ssaków (17 gatunków). („Wrocławskie pola irygacyjne. Unikatowy ekosystem wymagający ochrony prawnej oraz udostępnienia mieszkańcom na cele rekreacyjne i edukacyjne" (M. Nowak, A. Starzecka, A. Gierko, B. Czyż, A. Knychała, B. Smyk, Wrocław 2019 r.)

Ponad 200 gatunków ptaków

Zgodnie z inwentaryzacją z 2009 r. awifauna pól irygacyjnych we Wrocławiu liczyła 220 gatunków, z czego 103 to gatunki lęgowe. Na obszarze stwierdzono występowanie 56 gatunków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej, a 18 z nich to gatunki lęgowe. W „Polskiej czerwonej księdze zwierząt” gatunków zagrożonych wymienia się aż 36 gatunków występujących na polach.

Pola irygacyjne to miejsc gniazdowania podróżniczka, jednego z cenniejszych gatunków ptaków wodno - błotnych, którego populacja liczyła 95 terytorialnych samców (Wilk T., Jujka M., Krogulec J., Chylarecki P. (red) 2010. Ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym w Polsce. OTOP, Marki). Wielkość populacji podróżniczka jest zmienna jednak dane z ostatnich lat, w tym z 2019 r., potwierdzają jego liczne występowanie (ok. 80 par)(„Wrocławskie pola irygacyjne. Unikatowy ekosystem wymagający ochrony prawnej oraz udostępnienia mieszkańcom na cele rekreacyjne i edukacyjne" (M. Nowak, A. Starzecka, A. Gierko, B. Czyż, A. Knychała, B. Smyk, Wrocław 2019 r.).

W bezpośredniej okolicy pól irygacyjnych gniazduje także ok. 5 par bociana białego, dla którego miejscem żerowania są łąki w granicach pól. Obszar pól irygacyjnych jest ponadto ważnym miejscem odpoczynku i żerowania dla migrujących ptaków siewkowych, m.in. łęczaka, krwawodzioba, samotnika, kszyka, bekasika czy dubelta (Wilk T., Jujka M., Krogulec J., Chylarecki P. (red) 2010. Ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym w Polsce. OTOP, Marki).

Skład i rozmieszczenie awifauny podlega ciągłym zmianom a ich aktualny stan jest jednym z elementów prowadzonej inwentaryzacji.

Gąsiorek na polach irygacyjnych, fot. Hanna Sztwiertnia

Ustalenia Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Wrocławia

Zgodnie z ustaleniami Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Wrocławia, zdecydowaną większość terenów pól przeznacza się na funkcje przyrodnicze z możliwością zagospodarowania rekreacyjno-wypoczynkowego. Pola irygacyjne są istotnym elementem strefy zieleni dominującej, która obejmuje obszary kluczowe z punktu widzenia ochrony ich szczególnych wartości przyrodniczych.

Strefa zieleni dominującej w Studium zachowuje i kreuje system przyrodniczy i jego ciągłość. W dokumencie postuluje się zwiększenie bioróżnorodności, zobowiązuje do zachowania cieków i zbiorników oraz siedlisk naturalnych i semi-naturalnych.

W ramach polityki zieleni dla obszarów przyrodniczo-wypoczynkowych określono politykę kształtowania zieleni dla obszaru pól irygacyjnych, w której znalazły się następujące zapisy:

• zaleca się rekultywację terenu ze względu na zanieczyszczenie gleb,
• postuluje się utrzymanie nawadniania części obszaru z wykorzystaniem wód opadowych lub wód rzecznych w celu zachowania stosunków hydrologicznych sprzyjających występowaniu siedlisk roślinnych i zwierzęcych, w tym w szczególności dla ptaków,
• postuluje się zachowanie cennych przyrodniczo trzcinowisk oraz terenów podmokłych,
• zaleca się zagospodarowanie części obszaru na cele rekreacyjno-wypoczynkowe i edukacyjne, z możliwością lokalizacji czatowni do obserwacji ptaków, ciągów pieszo-rowerowych, ścieżek edukacyjnych.

Część obszaru pół irygacyjnych znajdująca się na południe od Autostradowej Obwodnicy Wrocławia może zostać przeznaczona na inwestycje związane z rozwojem żeglugi śródlądowej (planowana rezerwa na port na prawym brzegu Odry) oraz tereny aktywności gospodarczej w sąsiedztwie linii kolejowej.

Pola irygacyjne objęte są ustaleniami miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego: MPZP dla obszaru w rejonie zespołu urbanistycznego Rędzin i północnej części Osobowickich Pól Irygacyjnych (uchwała nr XII/255/03 Rady Miejskiej Wrocławia z dnia 18 września 2003 r.) oraz MPZP obszaru w rejonie zespołu urbanistycznego Las Osobowicki i południowej części Osobowickich Pól Irygacyjnych we Wrocławiu (uchwała nr LIV/3243/06 Rady Miejskiej Wrocławia z dnia 6 lipca 2006 r.). W planach tych zachowuje się przyrodniczo cenne tereny chroniąc je przed zabudową.

Szczegółowe informacje na temat przeznaczenia w Studium i w planie miejscowym znajdują się na stronie internetowej studium.

Działania miasta i strony społecznej w sprawie pól irygacyjnych

W maju 2019 r. środowiska społeczne i przyrodnicze wystosowały do Prezydenta Wrocławia apel o podjęcie działań mających na celu nawadnianie pól irygacyjnych i utworzenie rezerwatu przyrody.

Załącznik nr 1 - Apel środowisk ekologicznych w zakresie perspektywicznego zagospodarowania Pól Osobowickich

W lipcu 2019 r. zostało miastu przekazane opracowanie pt. „Wrocławskie pola irygacyjne. Unikatowy ekosystem wymagający ochrony prawnej oraz udostępnienia mieszkańcom na cele rekreacyjne i edukacyjne" (M. Nowak, A. Starzecka, A. Gierko, B. Czyż, A. Knychała, B. Smyk, Wrocław 2019 r.).

Opracowanie zawiera propozycję strony społecznej, zagospodarowania obszaru pół irygacyjnych na cele przyrodnicze, rekreacyjno – wypoczynkowe i edukacyjne.

Załącznik nr 2 - Wrocławskie pola irygacyjne. Unikatowy ekosystem wymagający ochrony prawnej oraz udostępnienia mieszkańcom na cele rekreacyjne i edukacyjne

W odpowiedzi na postulaty społeczne miasto potwierdziło, że kierunek działań władz Wrocławia jest zbieżny z oczekiwaniami strony społecznej, co zostało zdefiniowane w dokumentach planistycznych uchwalonych przez Radę Miasta Wrocławia. Jednocześnie poinformowało o prowadzonym monitoringu poziomu zwierciadła wód gruntowych oraz pracach zabezpieczających i utrzymaniowych prowadzonych na tym obszarze przez Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji S.A we Wrocławiu. Odniosło się także do możliwości dalszych działań inwestycyjnych związanych m. in. z nawadnianiem, zagospodarowaniem rekreacyjnym oraz utworzeniem rezerwatu przyrody.

Załącznik nr 3 - Pismo Wiceprezydenta Wrocławia w sprawie zagospodarowania Pól Irygowanych na Osobowicach

W dniu 16 października 2019 r. odbyło się posiedzenie Komisji Zrównoważonego Rozwoju i Ochrony Środowiska Rady Miejskiej Wrocławia, na którym zostało zaprezentowane opracowanie pt. „Wrocławskie pola irygacyjne. Unikatowy ekosystem wymagający ochrony prawnej oraz udostępnienia mieszkańcom na cele rekreacyjne i edukacyjne" (M. Nowak, A. Starzecka, A. Gierko, B. Czyż, A. Knychała, B. Smyk, Wrocław 2019 r.). W toku dyskusji zwrócono uwagę na zagrożenia wynikające z zaprzestania nawadniania obszaru pól m.in. możliwość uwolnienia zakumulowanych w glebach metali ciężkich, obniżenie zwierciadła wód gruntowych na przyległym obszarze Natura 2000 „Dolina Widawy”.

Inwentaryzacja przyrodnicza 2009-2020

W 2009 r. miasto zleciło wykonanie inwentaryzacji przyrodniczej obszaru pól irygacyjnych. Zlecenie zostało zrealizowane przez zespół naukowców z Uniwersytetu Wrocławskiego. Efektem prac są dwa opracowania: „Inwentaryzacja przyrodnicza florystyczno-fitosocjologiczna obszaru Pól Irygacyjnych na Osobowicach we Wrocławiu” (dr J. Proćków, Instytut Biologii Roślin, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław listopad 2009 r.) oraz „Inwentaryzacja przyrodnicza - faunistyczna obszaru Pól Irygowanych na Osobowicach we Wrocławiu” (praca zbiorowa, red. dr R. Maślak, Instytut Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN w Poznaniu, Instytut Zoologiczny Uniwersytetu Wrocławskiego, listopad 2009 r., Wrocław).

W celu aktualizacji stanu wiedzy na temat przyrody pól zdecydowano o powtórzeniu inwentaryzacji przyrodniczej. W maju 2020 r. podpisano umowę z przedsiębiorstwem AVEN Michał Górski. Zlecenie wykonywane jest przez zespół ekspertów z dziedzin przyrodniczych. Inwentaryzacja pozwoli na porównanie zmian, jakie zaszły w ekosystemie pól irygacyjnych. W ramach zadania zostanie wykonana waloryzacja przyrodnicza polegająca na wskazaniu obszarów szczególnie istotnych ze względu na występowanie flory i fauny. Prowadzona obecnie inwentaryzacja trwać będzie rok. Prace terenowe potrwają do końca czerwca 2021 r.

Przedstawiamy wyciąg najważniejszych informacji z raportu z pierwszego etapu inwentaryzacji za okres czerwiec – październik 2020 r. (załącznik nr 4). Systematycznie będą publikowane materiały z kolejnych etapów prac.

Załącznik nr 4 - Inwentaryzacja przyrodnicza pól irygacyjnych Wrocławia. Raport częściowy 1 za okres czerwiec – październik 2020 r.

W ramach prowadzonej inwentaryzacji, jedną z metod badawczych jest obserwacja terenu za pomocą fotopułapek zainstalowanych na polach irygacyjnych. Jak widać, szczególnie nocą można zaobserwować życie wielu gatunków zwierząt.

Inwentaryzacja przyrodnicza pól irygacyjnych zbliża się już do końca. Prace terenowe potrwają jeszcze w czerwcu, a pełne opracowanie powinniśmy poznać jesienią 2021 r. Tymczasem prezentujemy kolejny raport cząstkowy z prac inwentaryzacyjnych, tym razem obejmujący okres od czerwca 2020 r. do końca kwietnia 2021 r.