Historia rękopisu Pana Tadeusza jest długa, skomplikowana i pełna dramatycznych chwil. Traktowany jak relikwia, pamiątka narodowa, dzielony na cząstki przez przyjaciół i wielbicieli, przetrwał mimo wszystko w stanie prawie kompletnym.
Rękopis Pana Tadeusza - Inwokacja
Już za życia poety dwukrotnie sprzedawany (w roku 1836 Annie Wąsowiczowej, nieco później Teodorowi Pociejowi) co ratowało twórcę w trudnych finansowo czasach, dwukrotnie powracał do Mickiewicza jako dar nabywców.
Po śmierci poety pozostał razem z całą spuścizną w rękach najstarszego syna, Władysława. W 1871 r. zakupił rękopis hr. Stanisław Tarnowski, działacz emigracyjny, historyk literatury, późniejszy profesor i rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego. Na jego zamówienie w 1873 r., specjalnie do przechowywania manuskryptu, wykonana została przez Józefa Brzostowskiego, cenionego krakowskiego rzeźbiarza, hebanowa kaseta, ozdobiona płaskorzeźbami i rytowanymi płytkami z kości słoniowej. Na ścianach umieszczono plakiety przedstawiające: Grzybobranie, Bitwę, Koncert Wojskiego, Polonez. Narożniki zdobiły pierwotnie rzeźby przedstawiające: księdza Robaka, sędziego Soplicę, klucznika Gerwazego i Tadeusza. Zaginęły podczas drugiej wojny światowej.
Od roku 1917 rękopis pozostawał w rękach syna Stanisława, Hieronima Tarnowskiego, który w 1929 roku sprzedał go wujowi, Zdzisławowi Tarnowskiemu. Rękopis został wówczas złożony w siedzibie rodu na zamku w Dzikowie (stąd używana często nazwa rękopis dzikowski). W pierwszych dniach II wojny został zdeponowany przez hr. Artura Tarnowskiego w Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie.
Oprawa rękopisu wykonana we Lwowie w 1940 przez Aleksandra Semkowicza
Przejęty wkrótce przez władze radzieckie został przekazany na własność Zakładu. Rada Archiwalna Biblioteki w styczniu 1940 r. zadecydowała o konserwacji i o oprawie rękopisu, który uzyskał wtedy obecną formę.
Lwowska Narodowa Naukowa Biblioteka im. W. Stefanyka, Dział Rękopisów – d. Sala Bielowskiego. Fot. Ł. Koniarek
Wiosną 1944 r., w celu uchronienia zbiorów przed zagrożeniem związanym z działaniami wojennymi, dyrekcja Ossolineum (wykorzystując polecenia niemieckich władz bibliotecznych) przeprowadziła ewakuację najcenniejszych rękopisów, w tym autografu Pana Tadeusza do Krakowa. Ostatecznie zbiory złożone zostały w Zagrodnie na Dolnym Śląsku, skąd przez Warszawę w roku 1947 powróciły do odtworzonego we Wrocławiu Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Tu autograf uzupełniony został o fragmenty rozproszone w XIX w. i w czasie II wojny światowej.
W 1992 r. w związku z zachodzącymi zmianami polityczno-prawnymi, poruszono kwestię praw własnościowych do rękopisu Pana Tadeusza. W wyniku negocjacji Dyrektora Ossolineum Adolfa Juzwenki ze spadkobiercą Janem Arturem Tarnowskim przywrócono rękopisowi status depozytu.
W listopadzie 1999 roku kontynuowane przez Dyrektora rozmowy z J. Tarnowskim skłoniły tego ostatniego do sprzedaży poematu Zakładowi Narodowemu im. Ossolińskich.
Dzięki hojności Gminy Wrocław oraz ofiarności Jana Artura Tarnowskiego rękopis przeszedł na własność Ossolineum. Jedną trzecią wartości dzieła, przychylając się do wniosku Prezydenta Wrocławia Bogdana Zdrojewskiego sfinansowała Gmina Wrocław, zaś dwie trzecie, w dowód uznania dla troski, z jaką Ossolineum opiekowało się rękopisem, Jan Artur Tarnowski przekazał w darze.
5 XI 1999 - uroczystość przekazania rękopisu Pana Tadeusza do Ossolineum – od lewej: Jan Artur Tarnowski, prezydent Wrocławia Bogdan Zdrojewski, dyrektor ZNiO Adolf Juzwenko. Fot. A. Niedźwiecki
Ukoronowaniem wieloletniej opieki, sprawowanej nad nim w Dziele Rękopisów, było wpisanie autografu w listopadzie 2014 r. na Polską Listę Krajową Programu UNESCO Pamięć Świata.
Certyfikat wpisania rękopisu Pana Tadeusza na Polską Listę Krajową Programu UNESCO Pamięć Świata (17 X 2014)
Obecnie rękopis prezentowany jest w Muzeum Pana Tadeusza Zakładu Narodowego im. Ossolińskich.
(Elżbieta Ostromęcka, ZNiO)