Twórczość Olgi Tokarczuk

Olga Tokarczuk odbierze w Sztokholmie medal noblowski 10 grudnia 2019 r. za swoją dotychczasową twórczość, za – jak zaznaczyła w swoim werdykcie Szwedzka Akademia – „wyobraźnię narracyjną, która z encyklopedyczną pasją prezentuje przekraczanie granic jako formę życia”.  Ten charakterystyczny rys dla twórczości pisarki wyziera ze wszystkich jej dziewięciu  dotychczasowych powieści.

W przygotowaniu jest następna. Na razie jej temat owiany jest tajemnicą, jednak na podstawie tego, co udało się „wydobyć” z literackiej noblistki 2018, m.in. w czasie licznych wywiadów, których udzieliła, wynika, że nowa książka ma się odnosić do relacji między Polakami i Ukraińcami.

Inspiracją do jej napisania zaś stała się historia rodzinna pisarki. Można także domniemywać, że nie zabraknie w niej wątków związanych z Dolnym Śląskiem, na którym po wojnie osiedlił się dziadek Olgi Tokarczuk – Polak ożeniony z Ukrainką.

O czym Olga Tokarczuk pisała dotychczas? Zajrzyjmy najpierw do jej powieści.

Powieści

1993 r., „Podróż ludzi Księgi”

Akcja została umiejscowiona we Francji w czasach Ludwika XIV.

Jest rok 1685, w którym Król Słońce anuluje edykt nantejski, stanowiący o równouprawnieniu innowierców. Jedynym wyznaniem ma być katolicyzm, a wszelkie odstępstwa mają być tłamszone.

Z kraju emigrują więc hugenoci, w nadziei na znalezienie nowej ojczyzny na północy.

Z podróżnej karety przyglądają się tej banicji dość niecodzienni pasażerowie, którzy udają się na południe – porzucona przez ukochanego kurtyzana Weronika, zajmujący się alchemią markiz, realista i bogacz o nazwisku de Berle oraz niemy woźnica Gauche, którego nie odstępuje żółty pies.

Każdy z pasażerów ma inny powód, dla którego opuszcza stolicę.

Ta podróż ma odmienić nie tylko ich losy, ale także całej ludzkości. Zmierzają bowiem w stronę Pirenejów, do małego klasztoru, gdzie znajduje się Księga, mającą zaważyć na przyszłości wszystkich ludzi. Pytanie jest tylko takie, czy świat jest gotowy na to, co Księga w sobie kryje...

W 1993 r. za „Podróż ludzi Księgi” autorka otrzymała Nagrodę Polskiego Towarzystwa Wydawców Książek. 

Dwa lata później, w roku 1995, do księgarń trafia 

1995 r. „E.E.”

Miejscem akcji tej powieści jest Wrocław z początków XX w., konkretnie z roku 1908.

Bohaterką natomiast – nastoletnia Erna Eltzner, córka niemieckiego fabrykanta, obdarzona zdolnościami mediumicznymi (umiejętność nawiązywania kontaktu z duchami i z osobami o podobnych zdolnościach).

Erna dorasta w swoim, kryjącym wiele niewiadomych stuleciu. W tym sensie jest z nim w szczególny sposób „zrośnięta”. Jednak dużo mocniej niż świat umarłych, z którymi potrafi się kontaktować, E.E. emanuje lękami, pragnieniami i marzeniami ludzi żyjących na przełomie wieków.

W tym sensie, odkrywając tajemnice ludzkiej osobowości – odkrywa sens życia. „E.E.” była nominowana do Nagrody Literackiej „Nike” za 1997 i dostała wówczas nagrodę czytelników.

Już w następnym roku – 1996 – ukazał się

1996 r. „Prawiek i inne czasy”

Prawiek – wieś położona w centralnej Polsce, między rzeczkami Białką i Czarną.

Okolicą i mieszkańcami opiekują się aniołowie – na północy archanioł Rafał, na południu Gabriel, na zachodzie Michał, a na wschodzie Uriel. Życie codzienne w Prawieku splata się z niezwykłością, ale dzień powszedni jest ważniejszy niż wielkie wydarzenia. Rzeczywistość jest identyfikowana z mitem. Rodziny z wioski zabiegają o swoje szczęście i pomyślną przyszłość. Na podstawie ich losów powstaje niezwykła, uniwersalna opowieść o czasie, przemijaniu i kondycji ludzkiej.

Powieść została przetłumaczona na 20 języków i cieszy się uznaniem ogromnej rzeszy czytelników. W 1997 r. autorka odebrała za nią ponownie Nagrodę Literacką „Nike” Czytelników, a także Nagrodę Fundacji im. Kościelskich.

W 1998 r. ukazał się, uznany za jedną z najważniejszych współczesnych polskich powieści

1998 r. „Dom dzienny, dom nocny”

Bohaterka, której imienia czytelnik nie pozna, narratorka, wprowadza się do domu w Nowej Rudzie, u podnóża Sudetów.

Poznając okolice, poznaje jednocześnie mieszkańców i ich opowieści, np. żywot świętej Kummernis, dzieje wysiedlonej kiedyś niemieckiej rodziny, to, co wydarzyło się w życiu perukarki Marty.

Każda opowiedziana historia pozwala Bohaterce lepiej poznać i zrozumieć miejsce, które wybrała do życia, a jednocześnie odkrywać następne wymiary rzeczywistości, oscylującej między jawą a snem, w zasadzie wspólnej dla wszystkich ludzi, niezależnie od czasów i miejsc, w których przyszło im żyć. Powieść przepełniona jest melancholią, smutkiem, nie brakuje w niej okrucieństwa, a mimo to ma optymistyczny wydźwięk – prowokuje i zachęca do otwarcia się na własną egzystencję i jej przewartościowanie.

Nagrodzona międzynarodową Brücke Berlin-Preis, po raz trzeci autorka odebrała też Nagrodę Literacką „Nike” Czytelników (1999), jest też pierwszą w Polsce powieścią udostępnioną przez internet w formie elektronicznej. 

2004 r. „Ostatnie historie” 

Składają się z trzech oddzielnych opowieści. To historie trzech kobiet – babki, matki i wnuczki, dziejące się w niezależnych od siebie czasie i przestrzeni. Ich dzieje są czymś na wzór kroniki przemijania i utraty.

Kobiety odnajdujemy w sytuacji, która jest dla każdej z nich graniczna – gdy stają w obliczu śmierci. Tym samym poznajemy trzy różne sposoby jej oswajania. Drogi przedstawicielek trzech pokoleń – Paraskewii, Idy i Mai – przed laty się rozeszły. Teraz każda z nich – w kolejności: matka, babka i wnuczka – samotnie musi zmierzyć się z ostatecznością. 

Dwa lata później – w 2006 r. – pisarka „ożywia” mit sprzed 4 tys. lat w powieści 

2006 r. „Anna In w grobowcach świata” 

Isztar w mitologii mezopotamskiej lub Inan w sumeryjskiej – bogini wojny i miłości zstępuje do Krainy Zmarłych z postanowieniem przezwyciężenia swojej siostry – śmierci.

Ucieleśnieniem Inan jest współczesna Anna In, której w wędrówce do podziemi towarzyszy przyjaciółka – Nina Szubur, poinstruowana przez Annę, jak ma się zachować, gdyby ta nie wróciła ze świata umarłych.

Anna rzeczywiście nie może się stamtąd wydostać. Nina szuka dla niej pomocy u ojców Anny, ale ci nie chcą tego zrobić, bo widzą tylko złe cechy swojej córki. W sukurs Annie przychodzi jednak matka, którą grożącą zburzeniem świata ojców, doprowadza do jej uwolnienia z podziemi. Jednak niebezwarunkowo. „Na wymianę” musi ona wskazać kogoś, na kim jej zależy. To będzie jej ukochany. Ale Anna zaproponuje siostrze wymianę „zakładników” co pół roku.

Różnobarwna powieść, napisana z rozmachem i na wiele głosów. Wizja nowoczesności, splatająca się z ponadczasowym uniwersum o przezwyciężaniu śmierci. 

16.09.2018 r. w Krakowie odbyła się  prapremiera opery „Ahat Ili. Siostra bogów”, z librettem Olgi Tokarczuk na podstawie „Anny In...”.  

Rok 2007 przynosi jedną z najgłośniej komentowanych i honorownych prestiżowymi nagrodami powieść Olgi Tokarczuk

2007 r. „Bieguni”

Tytułowi bieguni to odłam rosyjskich prawosławnych staroobrzędowców, ludzi, którzy wierzą, że zło łatwiej dopada człowieka, gdy ten znajduje się w bezruchu, jest bierny.

Autorka/narratorka snuje – czasem w pierwszej osobie, a czasem w trzeciej – zgodnie z tą wiarą opowieść oryginalną, pozornie nieposkładaną i chaotyczną, zbudowaną z mniejszych i większych ludzkich historii, a także własnych przemyśleń. Bo trzeba przecież być w ciągłym ruchu, nie stawać w miejscu, posuwać się naprzód, po prostu być w podróży przez życie. W książce, która nie ma granic, bo to, co opisuje dzieje się przecież na całym świecie – mieszają się więc ruch i bezruch, wiara i rozum, wiara i seks, seks i śmierć czy śmierć i wiara.

Bohaterem może być i każdy człowiek, i każda rzecz, ulokowani zarówno w dawnych sułtańskich pałacach, XVII-wiecznych gabinetach, jak i we współczesnych lotniskowych halach odlotów.

Powieść rozbiła bank nagród Literackiej „Nike” w 2008 r. – od jurorów i czytelników. W 2018 r. Olga Tokarczuk odebrała za nią Międzynarodową Nagrodę Bookera.

W 2009 r. powstaje „thriller moralny” z zagadką kryminalną, przeniesiony na ekran przez Agnieszkę Holland pt. „Pokot”, czyli  

2009 r. „Prowadź swój pług przez kości umarłych” 

Janina Duszejko to ekscentryczna emerytowana nauczycielka, mieszkanka górskiej osady w Kotlinie Kłodzkiej, w zasadzie odciętej od świata. Miłośniczka astrologii, zwierząt i poezji Williama Blake’a. W wolnym czasie sprawdza, czy wszystko dzieje się, jak trzeba, z domami nieobecnych sąsiadów.

Spokój okolicy zostaje nagle naruszony przez falę morderstw, których ofiarami padają miejscowi myśliwi. Janina, wiedziona dedukcją godną detektywa, sugeruje, że to zwierzęce ofiary mszczą się na swoich oprawcach. Przecież Blake, którego utwory Janina tłumaczy, pisał: „Błąkająca się Sarna po lesie / Ludzkiej Duszy niepokój niesie”… 

Powieść zdobyła nominację w 2010 r. do Nagrody Literackiej „Nike”. W angielskiej wersji językowej („Drive Your Plow Over the Bones of the Dead”) natomiast – nominację do Międzynarodowej Nagrody Bookera.

Niemal tysiąc stron, które wyszły spod pióra Olgi Tokarczuk, ukazało się w 2014 r. po tytułem

2014 r. „Księgi Jakubowe”

Druga połowa XVIII w., rok 1752. Rohatyn na Podolu, do którego zjeżdżają kasztelanowa Katarzyna Kossakowska i towarzysząca jej poetka Elżbieta Drużbacka.

Podczas powitalnej kolacji poetka i obecny przy stole miejscowy proboszcz Benedykt Chmielowski, autor pierwszej polskiej encyklopedii, jako rozmiłowani w księgach, dość szybko znajdują nic porozumienia. Ich rozmowa przeniesie się potem do listów, które będą do siebie wysyłać.

Na Podolu zjawia się także, przybywając z odległej Smyrny, młody, obdarzony charyzmą Żyd – Jakub Lejbowicz Frank. Głoszone przez niego idee dzielą społeczność żydowską. Jedni uważają go za zbawcę, drudzy za heretyka. Wokół niego gromadzą się oddani wyznawcy, a związane z tym zawirowania mogą nawet odmienić bieg historii.

Z ogromną dbałością o realia i detale epoki autorka prowadzi czytelnika przez szlacheckie dwory, katolickie plebanie, ale i żydowskie domy. Ukazuje obraz dawnej Ojczyzny, w której żyli obok siebie chrześcijanie, wyznawcy judaizmu i islamu. W powieści rodzą się pytania współczesność naszej części Europy.

W 2015 r. powieść zdobyła Nagrodę Literacką „Nike” – zarówno od jury, jak i czytelników. W 2017 r. uhonorowana Międzynarodową Nagrodą Literacką samorządu Sztokholmu, w 2019 r. – nagrodą Laure-Bataillon dla najlepszej książki przełożonej na jęz. francuski.

Poezja

• „Miasto w lustrach”

tomik wierszy Olgi Tokarczuk z 1989 r., jej debiut wydawniczy, jako insert do czasopisma „Okolice” (już się nie ukazuje), to jedyna i jak wypowiadała się ostatnio pisarka – pewnie ostatnia „popełniona” przez nią poezja.  

Opowiadania 

• „Szafa”

zbiór trzech opowiadań („Szafa”, „Numery”, „Deus Ex”), wydany w 1997 r. Porywająca przygoda literacka z myślami autorki i tematami, które znajdują ujście chyba we wszystkich późniejszych powieściach autorki, odnoszące się do kłopotów z tożsamością i istnieniem. Teksty naznaczone niezwykłą wyobraźnią i wyjątkowymi umiejętnościami pisarskimi. 

• „Gra na wielu bębenkach” 

tom opowiadań, wydany w 2001 r., szeroko komentowany przez krytyków i pożądany przez czytelników. 19 opowiadań – to galeria różnorodnych postaci, uwikłanych w niezwykłe historie, opisanych genialnym stylem.

Codzienność nie jest czymś zastanym, nie jest azylem zawsze i wszędzie. Zawsze znajdzie się coś, co burzy porządek i wprowadza niepokój.

W zbiorze znalazł się m.in. „Żurek”, na podstawie którego w 2003 r. Ryszard Brylski nakręcił film z doskonałą rolą Katarzyny Figury.

• „Opowiadania bizarne”

zbiór dziesięciu opowiadań z 2018 r. Każde rozgrywa się w innej przestrzeni i czasie. To np. Wołyń podczas potopu szwedzkiego, dzisiejsza Szwajcaria, daleka Azja, a także miejsca przez pisarkę wyimaginowane.

Tytuł został przejęty od francuskiego słowa „bizarre”, tłumaczonego jako: dziwny, zmienny, ale również niezwykły i śmieszny. Taka właśnie jest ta książka z obrazami świata, dzięki którym inaczej da się spojrzeć na otaczającą rzeczywistość.

Eseje

• „Lalka i perła” 

jak Olga Tokarczuk odczytuje w roku 2001 jedną z najważniejszych polskich powieści XIX w. – „Lalkę” Bolesława Prusa.

W głównym bohaterze – Stanisławie Wokulskim i jego dziejach pisarka dostrzega ponadczasową historię człowieka czasu przełomu – z jego dążeniami, pragnieniami, a także obsesjami. Autorka proponuje, żeby odczytywać dzieło Prusa pod kątem poszukiwania w nim tajemniczości, wieloznaczności, bliskości z baśnią i sennymi marzeniami. 

• „Moment niedźwiedzia”

zbiór tekstów Olgi Tokarczuk, powstałych w latach 1997-2011, wydany w 2012 r.

Tematy, którymi zajmowała się od ponad dekady w swojej twórczości, oddaje czytelnikowi jako osobisty, a nawet intymny wgląd w rzeczywistość, skrupulatnie komentując otaczający ją świat. Proza zamknięta w esejach i notatkach z podróży – o nauce, religii, filozofii, obyczajowości, stosunku do natury, mitów i schematów.

Bez intelektualnej brawury, za to z wyważeniem i mądrością – człowieka i twórcy. 

Książka dla młodego czytelnika

• „Zgubiona dusza” 

połączenie słowa Olgi Tokarczuk z obrazem Joanny Concejo – ilustratorki i autorki książek wizualnych, które pojawiło się na rynku księgarskim w 2017 r., a jest adresowane szczególnie do młodego czytelnika.

Metaforyczna opowieść o zagubieniu i odnajdywaniu siebie. Historia, która mogłaby przydarzyć się każdemu, a przytrafiła się Janowi, który spoglądając w lustro pewnego dnia i słysząc, jak wskazówki zegara pędzą w zawrotnym tempie, dochodzi do wniosku, że gubił coś bardzo ważnego. Własną duszę, czyli samego siebie.

Tokarczuk i Concejo stworzyły nostalgiczną opowieść, dającą spokój i nadzieję, że nie wszystko jednak stracone.

Powieści

• 1993, „Podróż ludzi Księgi”
• 1995, „E.E.”
• 1996, „Prawiek i inne czasy”
• 1998, „Dom dzienny, dom nocny”
• 2014, „Ostatnie historie”
• 2006, „Anna In w grobowcach świata”
• 2007, „Bieguni”
• 2009, „Prowadź swój pług przez kości umarłych”
• 2014, „Księgi Jakubowe”

Poezja

• „Miasto w lustrach”

Opowiadania

• „Szafa”
• „Gra na wielu bębenkach”
• „Opowiadania bizarne”

Eseje

• „Lalka i perła”
• „Moment niedźwiedzia”

Książka dla młodego czytelnika

• „Zgubiona dusza”