Z okazji Roku Dantego w 2021 r. Biblioteka Ossolineum wzięła udział w międzynarodowym projekcie „Dante 1481”, organizowanym przez The Polonsky Foundation i Consortium of European Research Libraries. Jego celem jest rejestracja i opis wszystkich zachowanych egzemplarzy „Boskiej komedii” z 1481 r., tak by określić odbiór tego dzieła wśród współczesnych i w wiekach późniejszych, a także odkryć, kim byli dawni właściciele poszczególnych egzemplarzy i jak czytali najwybitniejsze dzieło włoskiego poety, filozofa i polityka.
Wrocławska „Boska komedia”
Jeden z egzemplarzy pierwszej ilustrowanej „La Commedia”, opublikowanej we Florencji – rodzinnym mieście Dantego Alighieri, jest w posiadaniu ZN im. Ossolińskich we Wrocławiu. Pewnego smaczku temu przydaje fakt, że Nicolaus Laurentii (znany także jako Niccolò Todesco, czyli Mikołaj Niemiec), który wydrukował ww. dzieło, pochodził z Wrocławia, skąd przeniósł się do Włoch.
Zanim ta niezwykła publikacja ujrzała światło dzienne, „Boska komedia” była już uznana za największe osiągnięcie Dantego i arcydzieło, które zmieniło w znacznym stopniu wizerunek europejskiej literatury. Przed wynalezieniem druku kilkaset egzemplarzy w formie rękopisów krążyło wśród czytelników. Wydaniem z 1481 r. postanowiono uczcić natomiast 160. rocznicę śmierci włoskiego poety.
Dziś możemy oglądać ten kolorowy inkunabuł – ozdobiony ręcznie malowanymi i złoconymi inicjałami z bogatą floraturą – opatrzony miedziorytami (a nie jak wcześniej – drzeworytami) autorstwa Baccio Baldiniego na postawie rysunków Sandro Botticellego. Przedstawiają one m.in. wizerunek piekła według Dantego i wydarzenia z pieśni pierwszej: wejście Dantego do lasu, leoparda, lwa i wilczycę oraz spotkanie z Wergiliuszem.
Tekst „Boskiej komedii”, wydrukowany po włosku czytelną antykwą, opatrzony jest (także po raz pierwszy w historii wydań tego dzieła) obszernym komentarzem specjalistycznym autorstwa włoskiego humanisty Cristoforo Landino. – Komentarz jest ułożony w interesujący sposób, który nazywamy „modus modernus”, czyli tekst główny Dantego znajduje się w środku, i jest to naprawdę kilka linijek, a wszystko dookoła to właśnie komentarz Landino – wyjaśnia dr Agnieszka Franczyk-Cegła (fot. powyżej), kierująca Działem Starych Druków Biblioteki Ossolineum.
Dantejskie sceny w Ossolineum
W Ossolineum są także trzy grafiki, mające związek z Dantem i jego arcydziełem i pełniące zapewne funkcję ilustracji. Najstarsza z nich (odbitka) została wykonana przez nieznanego twórcę w wieku XIX i pokazuje „mapę” dantejskiego piekła, zgodną z treścią poematu.
Takie ujęcie powielane było przez stulecia. Jedne z pierwszych tego typu prac – pokazujące piekło w formie stożka – tworzył np. Sandro Botticelli. Na poszczególnych poziomach uwidocznione są zobaczyć typy grzeszników, którzy zasiedlali piekło, i kary, jakie były im wymierzane.
Pozostałe dwie grafiki to już prace XX-wieczne. Jedna to drzeworyt z 1964 r. autorstwa Stanisława Wójtowicza, jednego z najwybitniejszych polskich grafików, nosząca tytuł „Dante”. Autor podpisał ją jako „próbkę artysty”, z czego można wysnuć wniosek, że próbował stworzyć ilustrację, odpowiadającą fragmentowi książki, opisującemu czyściec. – Ale wiemy, po przejrzeniu wydania „Boskiej komedii” z 1965 r., że ostatecznie zupełnie inna ilustracja została w tej publikacji wykorzystana – wyjaśnia Martyna Węglarska z Działu Sztuki Muzeum Książąt Lubomirskich Ossolineum (fot. poniżej).
Poniżej widzimy Dantego na koniec podróży. Opuszczony przez Wergiliusza, stoi na na najwyższym poziomie czyśćca i czeka na Beatrycze, która zabierze go ze sobą w wędrówkę po niebie.
„Dante” Stanisława Wójtowicza
Starsza od poprzedniej, bo pochodząca z 1943 r., jest grafika „Dante Alighieri”, wykonana przez Tadeusza Cieślewskiego (syna) w technice drzeworytu. Wspomniany rok był dla tego artysty niezwykle płodny – stworzył wówczas wiele ilustracji książkowych i ekslibrisów, najchętniej sięgając w tematyce do krajobrazów i motywów miejskich.
Portrety stanowiły w jego twórczości, ale gdy Cieślewski stworzył całą serię wizerunków znanych postaci, to właśnie i Dante znalazł się w tym zestawie. Został pokazany z profilu, a ten portret wzorowany jest na miniaturze z 1040 r., którą polski grafik zobaczył prawdopodobnie w Bibliotece Riccardi we Florencji (tam tworzył swoje pierwsze wielkie dzieło graficzne – ilustracje do książki, opisującej to miasto Toskanii), i został wykonany po powrocie artysty z Włoch.
– W 1944 r., w czasie powstania warszawskiego, pracownia Cieślewskiego spłonęła wraz z większością znajdującej się w niej dzieł. Okazały w zasadzie te, które już wówczas zostały przekazane różnym instytucjom kultury – muzeom, bibliotekom, czy też znajdowały się w prywatnych kolekcjach. W ten sposób uratował się portret Dantego – opowiada Martyna Węglarska.
Co ciekawe, Ossolineum posiada kilka odbitek (cztery) tego portretu w poszczególnych fazach jego tworzenia. Widoczna powyżej jest końcową, ostateczną wersją wizerunku Dantego.
Artystyczny dialog z „Boską komedią”
To jest dar dla wrocławskiego Ossolineum, otrzymany w tym roku ze słonecznej Italii, gdzie 700-lecie śmierci ich wielkiego poety obchodzone jest z wielkim rozmachem. Obraz włoskiego artysty Corrado Veneziano, powstały w ramach projektu „ISBN Dante, i inne wizje”, zainicjowanego przez rzymską Accademia Nazionale di Santa Cecilia. To cykl obrazów, złożony z 33 półcien, na których pojawiają się początkowe wersy „Pieśni” albo innych cenionych i chętnie cytowanych fragmentów arcydzieła Dantego. Można je było ogladać już w 2005 r., m.in. na wystawie w Paryżu.
Głównym tematem tych obrazów są równoległe linie, sprawiające wrażenie abstrakcyjnego wzoru (mogą rodzić skojarzenia z zadrapaniami, kratami, kolumnami czy scenografią teatralną). Według koncepcji malarza imitują one kod kreskowy, reprezentujący ISBN (Międzynarodowy Znormalizowany Numer Książki) „Boskich komedii” wydrukowanych we Włoszech ostatnimi laty.
Wystawa znajduje swoje przedłużenie w niewielkich autorskich kopiach obrazów wysyłanych do różnych instytucji kulturalnych w całej Europie, w tym właśnie do Ossolineum, co wrocławska instytucja poczytuje sobie za duże wyróżnienie.
Obraz, który trafił do Ossolineum (fot. powyżej), zawiera cytat z II Pieśni „Czyśćca”: Jak posła, gałąź, gdy niesie oliwną (tłum. wg Juliana Korsaka), który w piękny sposób nawiązuje do trwającej mimo pandemii międzynarodowej współpracy organizacji artystycznych, kulturalnych i naukowych. W przyszłości to dzieło zostanie zawieszone nad wejściem do czytelni głównej Ossolineum.
Zdjęcia: ZN im. Ossolińskich, mawi/www.wroclaw.pl
