Jerzy Marian Grotowski pochodził z Podkarpacia. Urodził się w Rzeszowie jako drugi syn Mariana i Emilii z Kozłowskich. I on, i jego starszy brat Kazimierz wychowanie zawdzięczali w zasadzie tylko matce, bo ojciec w wyniku wojennej tułaczki trafił do Wielkiej Brytanii i nigdy potem z rodziną się nie zobaczył. Jerzy utrzymywał z nim tylko kontakt listowny.
Kazimierz został profesorem fizyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Jerzy wykształcił się na człowieka teatru (ukończył w 1955 r. Wydział Aktorski w PWST w Krakowie, następnie studia reżyserskie w Moskwie i Krakowie). W Rosji poznał metody pracy jednego z najbardziej znanych reformatorów i najważniejszych twórców XX-wiecznego teatru Konstantina Stanisławskiego, które głęboko zaważyły na jego późniejszej pracy.
Do Nienadówki, na Podkarpacie, gdzie jego rodzina mieszkała podczas wojny, powrócił w 1980 r., już jako uhonorowany reżyser, mający swój udział w rozwoju teatru światowego, by wystąpić w filmie „With Jerzy Grotowski. Nienadówka 1980”.
Jerzy Grotowski na planie filmu Mercedes Gregory i Jill Godmilow „With Jerzy Grotowski. Nienadówka 1980”, Rzeszów 1980, fot. Jan Krzysztof Fiołek/Archiwum Instytutu Grotowskiego
Teatr 13 Rzędów i Laboratorium
Grotowski zadebiutował jako reżyser w 1957 r. w Starym Teatrze im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie, wystawiając „Krzesła” Eugène’a Ionesco, a już dwa lata później wraz z Ludwikiem Flaszenem objął kierownictwo Teatru 13 Rzędów w Opolu, przekształconego następnie w Teatr Laboratorium, gdzie w ciągu dziesięciu lat (1959-1969) zrealizował jedenaście przedstawień. „Akropolis” (1962), „Tragiczne dzieje doktora Fausta” (1963), „Książę Niezłomny” (1965) i „Apocalypsis cum figuris” (1968/1969) stały się wydarzeniami na skalę światową, wchodząc do kanonu teatralnego XX wieku.
W 1965 r. Grotowski wraz z zespołem Laboratorium przeprowadził się do Wrocławia.
Jeden z najważniejszych twórców teatru minionego stulecia, Peter Brook, nazwał polskiego reżysera „wyjątkowym”. „(…) od czasów Stanisławskiego nikt na świecie nie badał natury aktorstwa, jego znaczenia, jego procesów duchowo-fizyczno-emocjonalnych tak dogłębnie i całkowicie, jak Grotowski” – stwierdził.
Plakat do spektaklu „Apocalypsis cum figuris”, projekt: Waldemar Krygier
Koncepcja teatru ubogiego
We Wrocławiu Grotowski skupiał się na pogłębionej pracy laboratoryjnej z aktorami. To wówczas narodziła się idea tzw. aktu całkowitego, pozwalająca na przemianę energii wewnętrznej człowieka, której najznakomitszym interpretatorem stał się aktor Laboratorium Ryszard Cieślak, zwłaszcza w roli Don Fernanda w „Księciu Niezłomnym” Calderóna/Słowackiego.
Grotowski jest znany na świecie ze swoich tekstów, zebranych w przetłumaczonej na wiele języków książce „Ku teatrowi ubogiemu”, w których deklarował uczynienie teatru doświadczeniem, w centrum którego znajduje się człowiek – i aktor, i widz. Wieloletni badacz twórczości reżysera, prof. Dariusz Kosiński, tak komentuje poszukiwania reżysera:
„Próbując po raz kolejny zaproponować formułę, która ujęłaby to najważniejsze, nad czym Grotowski pracował, powiedziałbym, że poświęcił się przede wszystkim odnalezieniu i stworzeniu precyzyjnych narzędzi działania wiodącego do przemiany naszej energii wewnętrznej w taki sposób, by możliwe stało się doświadczenie (podkreślam – doświadczenie, a nie wyznanie lub akt wiary) innego wymiaru życia niż codzienny”.
Pytania o cel i sens życia, jakie stawiał twórca Teatru Laboratorium, odnajdziemy także w „Tekstach zebranych” – w wydanej po polsku ponad tysiącstronicowej publikacji, zawierającej niemal całe piśmiennictwo reżysera.
Powyżej okładki „Ku teatrowi ubogiemu” Jerzego Grotowskiego, publikacji przełożonej na wiele języków, m.in. na francuski, włoski, hiszpański, portugalski, niemiecki, japoński, perski czy serbsko-chorwacki
Zespół to ludzie
Teatr Laboratorium słynął z wymagającego treningu aktorskiego oraz nieustannych poszukiwań różnych form ekspresji i interpretacji. Trzonem zespołu byli aktorzy, m.in.: Andrzej Bielski, Ryszard Cieślak, Zbigniew Cynkutis, Antoni Jahołkowski, Maja Komorowska, Rena Mirecka, Zygmunt Molik czy Stanisław Scierski.
„Akropolis”. Od lewej: Zbigniew Cynkutis, Zygmunt Molik, Andrzej Bielski, Rena Mirecka, fot. Teatr Laboratorium/Archiwum Instytutu Grotowskiego
Komorowska, która grała m.in. w pierwszym wariancie „Akropolis” i stworzyła wybitną kreację Tarudanta w „Księciu Niezłomnym”, wspomina po latach:
„Jeśli [Grotowski] nie wierzył, zaczynaliśmy wszystko od nowa. Bywało też, że mówił, że wierzy, choć jeszcze nie rozumie. «Nie wierzę» prowokowało do szukania dalej, zastanawiania się, co było przekłamane, czy nie pójść inną drogą. Znowu – zadawanie pytań. Pytania cały czas powracają w naszej rozmowie. Trzeba pytać i szukać za każdym razem inaczej”.
„Książę Niezłomny”, na zdjęciu: Ryszard Cieślak, Antoni Jahołkowski, Maja Komorowska, Rena Mirecka, fot. Teatr Laboratorium/Archiwum Instytutu Grotowskiego
Międzynarodową karierę zrobił Ryszard Cieślak, zapamiętany jako Książę Niezłomny. Po występach Teatru Laboratorium w Stanach Zjednoczonych jesienią 1969 r. Cieślak został uznany przez nowojorskich krytyków najwybitniejszym aktorem teatrów Off-Broadway 1969. Współpracował z wieloma reżyserami, m.in. u Petera Brooka zagrał w spektaklu „Mahabharata” (1985) i jego filmowej wersji (1989).
Najbliższym współpracownikiem Grotowskiego w okresie teatralnym był Ludwik Flaszen, autor wszystkich komentarzy do spektakli. Za przestrzeń sceniczną w opolskich spektaklach: „Dziadach” (1961), „Kordianie” (1962), „Akropolis” (1962) i „Studium o Hamlecie” (1964), odpowiadał Jerzy Gurawski. Warto też wspomnieć o Eugeniu Barbie, późniejszym twórcy znanego na całym świecie duńskiego Odin Teatret, który w latach 1961-1964 pełnił funkcję asystenta reżysera.
Szkic przestrzeni Jerzego Gurawskiego do „Akropolis”
Okres parateatralny
Po 19 latach pracy w teatrze i wielkim światowy sukcesie „Apocalypsis cum figuris” Grotowski zdecydował, że nie będzie więcej tworzył przedstawień teatralnych, a skupi się na działaniach parateatralnych, wpisujących się w nurt kontrkultury lat 70. i jej fascynacji prorokami i przewodnikami duchowymi.
Był więc koniec lat 60., gdy kreator Laboratorium uznał, że zniesienie podziału na widza i aktora – a więc to, co jest tak trudne w teatrze do osiągnięcia – można zrealizować we wspólnych przedsięwzięciach parateatralnych. Wraz ze swoimi współpracownikami zaczął prowadzić zajęcia, głównie w Brzezince koło Oleśnicy, od 1973 r. także za granicą (m.in. w Stanach Zjednoczonych, Francji, we Włoszech).
Za ciekawostkę można uznać to, że właśnie w Polsce terminował u Grotowskiego ceniony na Off-Broadwayu reżyser Jim Simpson, prywatnie mąż znanej amerykańskiej aktorki Sigourney Weaver.
To był też czas, gdy Grotowski rozpoczął projekt Teatru Źródeł (kontynuowany do 1982 r.), udając się w teren, m.in. na Białostocczyznę, ale i do Meksyku, Indii, Nigerii czy na Haiti. Uczestnicy tych niezwykłych wypraw badali dawne rytuały, szukając tzw. technik źródłowych, prowadzących do pierwotnego – jak mówił Grotowski – doznawania życia, istnienia, obecności.
Fragment muralu haitańskiego znajdującego się w Przejściu Żelaźniczym „Poto mitan. Hommage à Jerzy Grotowski”, fot. Tobiasz Papuczys
W czasie tych podróży nawiązywały się także nowe, twórcze przyjaźnie. Jednym z ich owoców były dwie wizyty we Wrocławiu (1980 i 2009) wspólnoty Saint-Solei z Haiti, kultywującej obrzęd vodou. Podczas wizyty w Roku Grotowskiego 2009 Haitańczycy przygotowali pamiątkowy mural w Przejściu Żelaźniczym, zatytułowany „Poto mitan. Hommage à Jerzy Grotowski” (Źródło życia. W hołdzie Jerzemu Grotowskiemu). To obecnie często odwiedzane przez turystów miejsce na wrocławskim Rynku (#muralwprzejsciu).
Co po Laboratorium?
Stan wojenny zastał Grotowskiego za granicą. Z powodów politycznych postanowił nie wracać do Polski i wyjechał do Stanów Zjednoczonych, co zakończyło jego działalność w Teatrze Laboratorium.
W 1981 r. zespół teatru dał ostatni spektakl zespołu „Thanatos polski”, przygotowany pod kierunkiem Ryszarda Cieślaka, by trzy lata później podjąć decyzję o rozwiązaniu. Wówczas Grotowski prowadził już zajęcia na uniwersytetach Columbia w Nowym Jorku i Kalifornijskim w Irvine. Do dziś jest w USA jednym z najlepiej znanych Polaków, co potwierdza m.in. wspomniana już Sigourney Weaver:
„To był naprawdę największy reżyser teatralny w historii. W latach 70. i 90. Ameryka zwariowała na jego punkcie”.
Poczynając od 1986 r., twórca teatru ubogiego kontynuował poszukiwania w założonym przez siebie ośrodku w Pontederze we Włoszech – Workcenter of Jerzy Grotowski. Jego „esencjalnym współpracownikiem” został Amerykanin Thomas Richards, obecnie dyrektor artystyczny ośrodka, który w 1996 r. przyjął nazwę Workcenter of Jerzy Grotowski and Thomas Richards. W toskańskiej wsi pracował ze stażystami z całego świata nad tzw. sztukami rytualnymi.
Obecne logo ośrodka, założonego przez Grotowskiego na zaproszenie Centro per la Sperimentazione e la Ricerca Teatrale w Pontederze we Włoszech (obecnie część Fondazione Teatro della Toscana). Reżyser pracował w nim przez ostatnie 13 lat swojego życia, źródło: theworkcenter.org
Ten ostatni etap twórczości Grotowskiego, określany jako „Sztuka jako wehikuł”, odnosił się do rytualnych technik źródłowych i skupiał się na pracy z pieśniami. Odbiorcą był nie tylko świadek, wobec którego praca była pokazywana, ale przede wszystkim sam działający.
Obecnie w Workcenter w Pontederze prezentowane są m.in. efekty tej pracy, bazującej na pieśniach karaibskich, afrykańskich czy kreolskch.
Pod koniec życia Grotowski przyjął rolę nauczyciela, który sprawuje duchową opiekę nad swoimi uczniami. Wykładał na wielu uczelniach całego świata, otrzymał kilka tytułów profesora honoris causa, w tym w 1991 r. od Uniwersytetu Wrocławskiego. W 1997 r. został profesorem w specjalnie dla niego utworzonej Katedrze Antropologii Teatralnej w Collège de France. Zwykł wtedy o sobie mawiać jako o „rzemieślniku w dziedzinie zachowania się człowieka w warunkach metacodziennych”.
Ostatnia wizyta we Wrocławiu
Opus „Akcja”, ostatnie dzieło Grotowskiego, które stworzył wespół z Richardsem, pokazywane było od 1995 r., najpierw nielicznym wybranym. Na zaproszenie Ośrodka Badań Twórczości Jerzego Grotowskiego i Poszukiwań Teatralno-Kulturowych w 1997 r. reżyser przyjechał z zespołem Workcenter do Wrocławia i po raz pierwszy „Akcję” zaprezentował w Polsce. On i Richards spotkali się również z publicznością.
Jerzy Grotowski zmarł 14 stycznia 1999 r. w Pontederze.
Thomas Richards i Jerzy Grotowski we Wrocławiu w 1997 r., fot. Jerzy Lajstowicz/Archiwum Instytutu Grotowskiego
Grotowski dzisiaj
Pamięć i wiedzę o Jerzym Grotowskim i Teatrze Laboratorium rozpowszechnia Instytut im. Jerzego Grotowskiego. To wrocławska miejska instytucja kultury, utworzona 29 grudnia 1989 r. pod nazwą Ośrodek Badań Twórczości Jerzego Grotowskiego i Poszukiwań Teatralno-Kulturowych.
Główna siedziba wrocławskiego Instytutu Grotowskiego – Przejście Żelaźnicze, fot. Archiwum Instytutu Grotowskiego
Celem Instytutu jest gromadzenie i opracowanie materiałów dotyczących działalności Jerzego Grotowskiego i Teatru Laboratorium, a także organizowanie wydarzeń, ideowo wpisujących się w praktykę twórczą patrona. Siedziba główna Instytutu mieści się w historycznych pomieszczeniach Teatru Laboratorium w Przejściu Żelaźniczym na wrocławskim Rynku.
Kolejna siedziba Instytutu – Studio Na Grobli, fot. Archiwum Instytutu Grotowskiego
Instytut im. Jerzego Grotowskiego realizuje przedsięwzięcia o charakterze artystycznym, naukowym oraz edukacyjnym, w tym: prezentacje teatralne, rezydencje artystyczne, festiwale, koncerty, wystawy, konferencje, seminaria i warsztaty. Prowadzi także własne wydawnictwo, będąc również wydawcą krakowskiej Gazety Teatralnej „Didaskalia” i bezpłatnego czasopisma internetowego „Performer”, a także współwydawcą anglojęzycznego czasopisma „Polish Theatre Perspectives”.
Leśna baza Instytutu Grotowskiego w Brzezince, fot. Archiwum Instytutu Grotowskiego
Na zaproszenie Instytutu przyjeżdżają do Wrocławia wybitni twórcy światowego teatru. Wspiera on także młodych artystów, m.in. związanych z wrocławską sceną teatru offowego. Regularnie organizuje programy Otwarty Uniwersytet Poszukiwań i „Teatr na faktach”, warsztaty teatralne, w tym prowadzone przez bliskich współpracowników aktorów Laboratorium – Reny Mireckiej i Zygmunta Molika, pokazy spektakli Teatru ZAR czy treningi współpracujących studiów.
Piekarnia, którą opiekuje się Instytut Grotowskiego, działa od kwietnia 2019 r., fot. Tobiasz Papuczys/Archiwum Instytutu Grotowskiego
Aktualny program wrocławskiej instytucji dostępny na stronie Instytutu
oprac. Małgorzata Wieliczko – na podstawie materiałów przygotowanych i nadesłanych przez Instytut im. Jerzego Grotowskiego we Wrocławiu
Wykorzystano:
- Leszek Kolankiewicz: „Ars magna Grotowskiego”, hasło [w:] „Encyklopedia. Grotowski”, http://www.grotowski.net/encyklopedia/grotowski–jerzy.
- Dariusz Kosiński: „Grotowski. Przewodnik”, Instytut im. Jerzego Grotowskiego, Wrocław 2009.
- Grzegorz Ziółkowski: „Jerzy Grotowski: kalendarium (1982-14 stycznia 1999)”, [w:] tegoż: „Guślarz i eremita. Jerzy Grotowski od wykładów rzymskich (1982) do wykładów paryskich (1997-1998)”, Wrocław 2007, s. 354-385.
- Peter Brook: „Przedmowa”, [w:] Jerzy Grotowski: „Ku teatrowi ubogiemu”, opracował Eugenio Barba, przedmowa Peter Brook, przekład z języka angielskiego Grzegorz Ziółkowski, redakcja wydania polskiego Leszek Kolankiewicz, Instytut im. Jerzego Grotowskiego, Wrocław 2007, s. 5.
- Maja Komorowska: „Grotowski «wyprawił» mnie w świat”, rozmawiał Jacek Wakar, „Więź” 2018, z 17 sierpnia, dostęp: http://wiez.com.pl/2018/08/17/maja-komorowska-grotowski-wyprawil-mnie-w-swiat/.
- Dariusz Kosiński: „Realista w demonicznej masce”, „Tygodnik Powszechny” 2018, z 11 sierpnia, https://www.tygodnikpowszechny.pl/realista-w-demonicznej-masce-154494.
- Sigourney Weaver w wywiadzie z Anną Wendzikowską dla Dzień Dobry TVN z 11 marca 2015.
- także: treści z haseł zamieszczonych lub uzupełnionych przez Instytut im. Jerzego Grotowskiego w polskojęzycznej Wikipedii w ramach projektu Wikiprojekt GLAM. Szczegółowe informacje: https://pl.wikipedia.org/wiki/Wikiprojekt:GLAM/Instytut_Grotowskiego
