Wrocławskie świątynie, których już nie ma [Historyczny Wrocław]

Czy wiedziałeś, że w miejscu, w którym znajduje się Wroclavia stał XIX-wieczny kościół? A może ciekawi cię, gdzie znajdowała się jedna z największych synagog w Europie? Poniżej prezentujemy wrocławskie świątynie, których już nie ma, a które stanowiły integralną część architektury Wrocławia.

Zobacz, jak zmieniło się nasze miasto na przestrzeni wieku i co wypełniło lukę po zniszczonych w trakcie II wojny światowej budynkach.

Kościół Lutra

Kościół Marcina Lutra był jednym z kluczowych zabytków Wrocławia i ważnym przykładem neogotyckiej architektury. Zbudowano go w latach 1893–1896 z okazji 400. rocznicy urodzin Marcina Lutra. Zaprojektował go architekt Jürgen Kröger, odpowiedzialny również za projekt innego zniszczonego już zabytku – Kościoła Odkupiciela przy placu Staszica. 

W 1915 roku kościół został rozbudowany z powodu wzrostu liczby ewangelików w mieście. Kościół miał jednonawową konstrukcję z półkulistym prezbiterium i imponującą wieżą o wysokości ponad 90 m, co czyniło go jednym z najwyższych budynków we Wrocławiu przed 1945 rokiem. 

19 marca 1945 roku, na rozkaz gauleitera (niem. naczelnik okręgu) Karla Hanke, kościół został wysadzony, aby zrobić miejsce dla pasa startowego na placu Grunwaldzkim. 

Po wojnie, w miejscu dawnej świątyni powstały budynki Politechniki Wrocławskiej oraz pomnik Pomordowanych Profesorów Lwowskich. 

Kościół św. Pawła

Kościół luterański św. Pawła we Wrocławiu został zaprojektowany przez niemieckiego architekta Arthura Kicktona w stylu neorenesansowym. Świątynia znajdowała się na robotniczym Przedmieściu Mikołajskim, dzisiejszym Szczepinie, jednym z historycznych miejsc we Wrocławiu, którego krajobraz architektoniczny uległ zmianie po wojnie.

Kościół został uroczyście otwarty 17 marca 1913 roku, w setną rocznicę wydania we Wrocławiu odezwy króla pruskiego „Do mego ludu” (An Mein Volk). Co ciekawe - w tym samym roku ukończono budowę słynnej Hali Stulecia.

Była to jedna z największych budowli sakralnych we Wrocławiu. Składała się z trzech naw, a w środku znajdowało się 1400 miejsc siedzących. Jej charakterystycznym elementem była podwójna wieża o wysokości 65 metrów. 

Dawny kościół św. Pawła w trakcie II wojny światowej odegrał ważną rolę w historii Wrocławia. Był on jednym z niewielu miejsc, w którym stawiano opór władzom nazistowskim. Za działalność antyfaszystowską pastor, będący liderem ruchu protestanckiego, został skazany przez Gestapo na śmierć w ostatnich miesiącach oblężenia Festung Breslau. 

Podczas oblężenia Wrocławia w 1945 roku budynek pełnił funkcję wieży obserwacyjnej. Niestety, w wyniku nalotów i ostrzałów artyleryjskich został poważnie uszkodzony. Resztki wysadzonej świątyni ostatecznie rozebrano w latach 60. XX wieku.

Obecnie w miejscu, gdzie niegdyś stał dawny luterański kościół św. Pawła, znajduje się medyczne centrum diagnostyczne Dolmed.

Nowa Synagoga

Nowa Synagoga, znana również jako Synagoga Na Wygonie, zlokalizowana była u zbiegu ulic Podwale i Łąkowej. Była jedną z największych tego typu budowli w Niemczech i Austrii, dorównując swym rozmiarem świątyni w Berlinie. Niestety, budynek został zniszczony w 1938 roku podczas Nocy Kryształowej.

Pomysł budowy większej synagogi zrodził się w 1864 roku, gdy społeczność żydowska zaczęła odczuwać niedobór miejsca w istniejącej synagodze Pod Białym Bocianem. Świątynie zaprojektował niemiecki architekt żydowskiego pochodzenia, Edwin Oppler. Budowa zakończyła się w 1872 roku.

Jej charakterystyczną cechą była 73-metrowa kopuła oraz liczne wieże i elementy dekoracyjne. Synagoga była uważana za pierwszy neoromański budynek we Wrocławiu, a jej budowa stanowiła wyraz asymilacji żydowskiej społeczności z niemieckim społeczeństwem. Jej imponująca sylwetka przez 66 lat dominowała nad miejskim krajobrazem, a lokalizacja zapewniała bliskość do żydowskiej dzielnicy i handlowego centrum miasta.

W nocy z 9 na 10 listopada 1938 roku synagoga została podpalona przez nazistowskie bojówki. Po wojnie nie została odbudowana. W 1998 roku odsłonięto pomnik upamiętniający synagogę, a w 2017 roku archeolodzy odkryli pozostałości budynku, w tym fragmenty posadzki i fundamenty. W 2019 roku powstała cyfrowa rekonstrukcja synagogi, realizowana w ramach projektu współpracy polsko-niemieckiej.

Kościół św. Mikołaja przy pl. św. Mikołaja

Dawny kościół św. Mikołaja we Wrocławiu usytuowany był na obecnym Szczepinie. Choć zostały po nim tylko zdjęcia i opisy historyczne, to warto poznać jego długą i burzliwą historię. 

Został wzniesiony w XII wieku jako kaplica pod wezwaniem św. Mikołaja, patrona rybaków. W 1175 r. książę Bolesław Wysoki przekazał ją cystersom z Lubiąża. Kaplica przeszła na własność biskupa w 1217 r., ale została zniszczona podczas najazdu Mongołów w 1241 r. W połowie XIII wieku zbudowano gotycki kościół, który odnowiono po wojnach husyckich w 1428 r. 

W 1806 r. podczas oblężenia miasta przez wojska napoleońskie dawny kościół św. Mikołaja uległ niemal całkowitemu zniszczeniu. Zgodnie z różnymi źródłami kościół został ostrzelany lub celowo zburzony przez Prusaków, którzy bronili miasta. Zachowane prezbiterium prowizorycznie służyło jako kaplica, ale parafianie musieli przenieść się do kościoła Bożego Ciała.

W 1870 roku podjęto decyzję o budowie nowej świątyni. Prace nad neogotyckim kościołem rozpoczęto 24 listopada tego samego roku, a zakończono w 1883 roku, kiedy to nowy kościół został konsekrowany. Budynek wyróżniał się smukłą wieżą i typowymi dla neogotyku sklepieniami krzyżowo-żebrowymi.

Podczas oblężenia Wrocławia w 1945 roku kościół św. Mikołaja został poważnie uszkodzony. 16 marca, około godziny 17:00, nalot bombowy uderzył w południowe skrzydło transeptu (nawy poprzecznej) oraz plebanię, ciężko raniąc proboszcza. Zniszczenia obejmowały dach, strop oraz wszystkie okna, które wypadły z ram.

Mimo tych zniszczeń wierni nie przestali korzystać ze świątyni – ołtarz został przeniesiony pod chór, gdzie organizowano prowizoryczne msze pod otwartym niebem. Kościół przetrwał w takim stanie do zakończenia działań wojennych, jednak z uwagi na skalę zniszczeń, nie został odbudowany.

Po zakończeniu II wojny światowej, podjęto decyzję o rozbiórce ruin kościoła. Budynek był zbyt zniszczony, by mógł zostać odbudowany, a cegły z jego murów zostały wykorzystane przy odnawianiu Katedry Wrocławskiej oraz odbudowywaniu Warszawy. 

Dopiero wiele lat po wojnie, w 1986 roku, w bezpośrednim sąsiedztwie dawnego kościoła św. Mikołaja wzniesiono nową świątynię – kościół Chrystusa Króla. Budynek ten pełni funkcję nowego centrum duchowego dla mieszkańców Szczepina, a w jego dolnej kondygnacji znajduje się kaplica św. Mikołaja, upamiętniająca pierwotną świątynię, która stała w tym miejscu przez wiele wieków.

Kościół Odkupiciela przy pl. Staszica

Kościół Odkupiciela Świata stał przy placu Staszica we Wrocławiu. Został zaprojektowany przez berlińskiego architekta Jürgena Krögera. Świątynia miała wysokość 81 metrów i mogła pomieścić 1600 wiernych. Jej bogato zdobione wnętrze, którego ikonografia przedstawiało historię odkupienia ludzkości od grzechu pierworodnego do ukrzyżowania Chrystusa. W środku znajdowała się apsyda (półkoliste pomieszczenie, zamykające prezbiterium z ołtarzem) oraz empora muzyczna na 150-osobowy chór.

W 1945 roku niemieccy saperzy wysadzili wieżę, a sama budowla została mocno zniszczona. W 1947 roku kościół przekazano starokatolikom, którzy przez kilka lat prowadzili tam działalność duszpasterską. Zły stan techniczny budynku spowodował jednak, że w 1956 roku budynek został rozebrany.

Po rozbiórce kościoła na jego miejscu utworzono skwer, a w 1973 roku wzniesiono tam sklep PSS Społem. To jeden z wielu przykładów zniszczonych wrocławskich świątyń, których miejsce zajęły współczesne budynki, zacierając ślady dawnej historii miasta.

Kościół Chrystusa przy ul. Zaporoskiej

Kościół Chrystusa we Wrocławiu, znajdujący się przy ulicy Zaporoskiej, był imponującą budowlą wyznania staroluterańskiego, wzniesioną w 1901 roku według projektu Jürgena Krögera. Świątynia, wraz z sąsiednimi budynkami, stanowiła kompleks budowlany „Hohenzollernstrasse 53-57”.

Charakterystycznym elementem kościoła była wieża o wysokości 83,5 metra, jedna z najwyższych w mieście, a dzwony stalowe, które były w niej zawieszone emitowały potężne brzmienie. Obok świątyni znajdowały się mieszkania dla duchownych, biblioteka oraz sala wykładowa seminarium. Mimo rozmiarów, kompleks ten był usytuowany pomiędzy gęstą zabudową ulicy Zaporoskiej i okolicznych ulic.

Historia dawnego kościoła Chrystusa jest burzliwa. W 1919 roku świątynię strawił pożar, ale odbudowano ją w latach 1920-1925. Niestety, zniszczenia wojenne w 1945 roku były na tyle poważne, że w latach 50. XX wieku ostatecznie zdecydowano się na rozbiórkę pozostałości. Ruinę wysadzili sowieccy saperzy. W jego miejscu wybudowano przedszkole oraz blok mieszkalny, będące częścią nowo powstałego osiedla.

Kościół Zbawiciela przy ul. Borowskiej

Kościół Zbawiciela (Salvatorkirche) we Wrocławiu był okazałą świątynią ewangelicką, znajdującą się w okolicy skrzyżowania ulic Borowskiej i Dyrekcyjnej. Była to jedna z najważniejszych budowli sakralnych miasta, obok istniejącego kościoła św. Michała oraz zniszczonej Synagogi Na Wygonie. Budowę zakończono w 1876 roku. 

Kościół został poważnie uszkodzony podczas oblężenia Wrocławia (Festung Breslau) w 1945 roku. Po wojnie, z uwagi na zniszczenia, wieżę wyburzono, a pozostałości budynku stopniowo rozbierano w latach powojennych. W miejscu dawnego kościoła w 1975 roku wzniesiono dworzec autobusowy, który z kolei został zlikwidowany pod koniec lat 2010. Obecnie na tym terenie stoi nowoczesne centrum handlowe Wroclavia z podziemnym dworcem autobusowym.