– Najlepszy prezent, jaki mogłem dostać na rok 2025 to ministerialne stypendium na budowę eufonu, bazującego na wynalazku Chladniego z 1790. Mniej więcej za rok zapraszam do Galerii Toy Piano na prezentację! – napisał w mediach społecznościowych muzyk i kompozytor Paweł Romańczuk, założyciel zespołu Małe Instrumenty twórca Galerii Toy Piano.
O czym mowa?
Instrument inny niż wszystkie
Eufon (lub euphon) to instrument muzyczny wymyślony i zbudowany przez Ernsta Chladniego – znanego fizyka, akustyka i badacza meteorytów. Uczony stworzył go w 1790 roku, a potem wytrwale udoskonalał przez trzy dekady.
Eufon różni się od wszelkich innych instrumentów, bo dźwięk wydobywa się z niego przez pocieranie mokrym palcem szklanych prętów. Drgania przenoszą się z nich na elementy żelazne, wydając przy tym bardzo interesujące dźwięki. Chladni zbudował swój instrument tak, by nie było widać, jak działa. Bał się, że ktoś ukradnie mu pomysł. I tak się właśnie stało: już pół roku później pojawiły się pierwsze kopie.Paweł Romańczuk, muzyk, kompozytor, założyciel wrocławskiej grupy Małe Instrumenty oraz twórca Galerii Toy Piano
Ojciec akustyki, badacz meteorytów
Chladni był nie tylko twórcą eufonu, ale także odkrywcą tzw. figur Chladniego (to regularne figury tworzone przez drobinki piasku czy soli na drgającej płytce, dzięki którym możemy „zobaczyć” dźwięk, a nawet go dotknąć), ojcem akustyki i autorem pierwszego na świecie podręcznika na jej temat. Nawiasem mówiąc, we Francji wydano go dzięki 6 tys. franków, które wyłożył na ten cel sam Napoleon Bonaparte!
Ernst Chladni był też badaczem meteorytów. Jako pierwszy wysunął przypuszczenie, że pochodzą one z przestrzeni kosmicznej, co było wówczas bardzo kontrowersyjną, a wręcz śmieszną teorią (w tych czasach sądzono, że wypluwają je z siebie wulkany). Jego nazwiskiem nazwano planetoidę, krater na Księżycu oraz minerał.
Śmierć w Breslau
Genialny akustyk był samotnikiem i niemal całe życie spędził w podróży: jeździł po Europie, żeby wygłaszać wykłady i demonstrować swoje wynalazki, (a wśród nich eufon) oraz generowanie figur.
W 1827 roku odwiedził Wrocław (wówczas Breslau), by pokazać m.in. eufon na Uniwersytecie Wrocławskim. Wizyta w naszym mieście nie przyniosła mu (i nam) jednak szczęścia: zmarł nagle po kolacji, wydanej przez Henricha Steffensa, profesora Uniwersytetu, który zaprosił go do naszego miasta.
Znamy nie tylko datę (3 kwietnia), ale i godzinę jego śmierci, bo Chladni miał dwa zegarki i zwykł je nakręcać o stałej porze. Jednym zdążył się zająć, a drugim już nie. Umarł w skromnym pokoju bursy przy ul. Kuźniczej, a więc dwa kroki od uczelni. Wszystkie te szczegóły znamy ze wspomnień profesora.Paweł Romańczuk, muzyk, kompozytor, założyciel wrocławskiej grupy Małe Instrumenty oraz twórca Galerii Toy Piano
Chladni został pochowany we Wrocławiu, na nieistniejącym dziś Cmentarzu Wielkim parafii św. Elżbiety, który mieścił się między ul. Legnicką, Braniborską, Dobrą i Trzemeską.
Mamy jeszcze jedną pamiątkę po geniuszu akustyki: w Muzeum Mineralogicznym Uniwersytetu Wrocławskiego przy ul. Kuźniczej 22 jest tablica ku jego czci, umieszczona tam w roku 2008.
Stypendium na rekonstrukcję instrumentu
Dlaczego zdaniem Pawła Romańczuka warto zrekonstruować instrument sprzed ponad 200 lat?
– Z opisów wiemy, że to ciekawy, pięknie brzmiący eksperymentalny instrument, ale niestety nie zachował się do dziś. Mamy jedynie rysunek z 1790 roku, a wiemy, że Chladni modyfikował swoje dzieło przez następne 30 lat i nie mamy pojęcia, jak wyglądała finalna wersja. Chciałbym ją odtworzyć i żeby to zrobić, będę testował różne materiały: elementy mosiężne, stalowe i inne – zapowiada Paweł Romańczuk.
Zrekonstruuje eufon w ramach stypendium Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego i ma na to niecały rok.
– Zobowiązałem się, że pod koniec 2025 roku przygotuję prezentację: pokażę dwa instrumenty eufonopodobne, które zrobiłem już wcześniej, trzeci, będący rekonstrukcją instrumentu Chladniego, przygotowaną na podstawie informacji, które znalazłem, bądź dopiero znajdę w notatkach uczonego i w literaturze. Z kolei czwarty instrument będzie działał jak eufon, ale zbuduję go z aluminium.
W ramach projektu muzyk odwiedzi miejsca związane z Chladnim – także te we Wrocławiu – i będzie szukał zaginionego instrumentu albo chociaż śladu po nim.
– Eufon wygląda dość niepozornie, ot, drewniana skrzynka na nóżkach. Kto wie? Może nierozpoznany tkwi w jakimś muzealnym magazynie albo czyjejś piwnicy.
Co warto wiedzieć o Pawle Romańczuku?
Paweł Romańczuk jest wrocławskim muzykiem, kompozytorem i twórcą istniejącego od 18 lat zespołu Małe Instrumenty, który skupia się na szukaniu nietypowych brzmień, jakie można wydobyć z dźwiękowych zabawek, kuriozalnych wynalazków muzycznych, dźwiękowych obiektów i instrumentów eksperymentalnych. Zespół wydał ponad 10 albumów. Ostatni – „Chladni” z 2021 roku – został stworzony wraz z osobami niewidomymi i niesłyszącymi oraz przy wykorzystaniu figur Chladniego.
Paweł Romańczuk tworzy także własne, czasem przedziwne instrumenty (takie jak np. afrykańska kalimba zrobiona z grabi) i jest założycielem wrocławskiej Galerii Toy Piano – jedynego na świecie muzeum z kolekcją kilkuset pianinek-zabawek ze wszystkich stron świata działającej w ramach Otwartych Pracowni Plastycznych im. E. Geperta we Wrocławiu (ul Ruska 46, podwórko z neonami).
Źródło historycznych ilustracji: https://commons.wikimedia.org/