200 lat Zakładu Narodowego im. Ossolińskich

 Wydarzenia związane z jubileuszem Zakładu Narodowego im. Ossolińskich zaplanowano na kilka miesięcy, ich kulminacyjnym momentem będzie 5 czerwca gala w Operze.

– Ossolineum to instytucja, przed którą przed 200 laty jej twórca postawił trudne zadanie – mówi dr Adolf Juzwenko, dyrektor Ossolineum. – Miała ona pomagać zniewalanemu narodowi w zachowaniu własnej tożsamości. Ossoliński uznał, że skutecznie służyć będzie temu przedsięwzięciu instytucja, w skład której wejdą Biblioteka, Muzeum i Wydawnictwo.

Ossolińskie zbiory biblioteczne i muzealne ułatwiały historykom i twórcom literackim badanie dziejów Rzeczpospolitej i jej związków z Europą, a publikacje ossolińskiej oficyny wydawniczej docierały do Polaków we wszystkich zaborach.

Dzisiaj Ossolineum to renomowana instytucja, nie tylko gromadząca zbiory – sztukę, mapy, starodruki, rękopisy, kolekcje wybitnych osobowości. To także ośrodek badawczy i edukacyjny oraz wydawnictwo. Zakres działalności ZNiO będzie można poznać m.in. z licznych wystaw prezentujących dorobek i osiągnięcia Ossolineum.

We Wrocławiu w magazynach Ossolineum znajduje się dzisiaj ok. 30 proc. przedwojennej kolekcji. Większa jej część jest we Lwowie, ale obiekty ofiarowane szacownej instytucji, wskutek różnych zbiegów losu, można oglądać m.in. w muzeach w Lublinie, Rzeszowie, tylko we Wrocławiu w Muzeum Narodowym jest kilkadziesiąt obrazów, które według dyr. Adolfa Juzwenki, formalnie należą do Ossolineum.

Historia Ossolineum: we Lwowie

1817

Hrabia Józef Maksymilian Ossoliński kupuje na potrzeby przyszłej biblioteki zrujnowane budynki kościoła i dawnego klasztoru karmelitanek bosych we Lwowie. Zgodę na założenie instytucji wyraża cesarz Austrii Franciszek I. Pochodzący z arystokratycznej rodziny pisarz, badacz literatury i kolekcjoner, prefekt Nadwornej Biblioteki Cesarskiej w Wiedniu, postanowił: „Wszystkie moje księgi drukowane, rękopisma, zbiory rycin, map, medali, obrazów, posągów na założenie publicznej biblioteki w mieście stołecznym Galicji, Lwowie, przekazuję i przeznaczam”.

Budynek Ossolineum we Lwowie, fot. archiwum ZNiO

W innym miejscu Ossoliński wyznał: „Pragnąłem jedynie zrobić przysługę mojej ojczyźnie rozciągnąć jej użyteczność do najdalszych pokoleń.”

W 1827 r. zbiory Ossolińskiego z Wiednia przewożone są do Lwowa. To 26 tysięcy 182 druków, 708 rękopisów, ok. 2000 rycin, 1128 numizmatów, 224 arkuszy map, 1184 minerały i muszle.

1823

Józef Maksymilian Ossoliński podpisuje układ z księciem Henrykiem Lubomirskim, zobowiązujący księcia do przekazania do Ossolineum swoich kolekcji sztuki oraz utworzenia Muzeum Lubomirskich. 

Ossolineum we Lwowie. Galeria obrazów w Muzeum Lubomirskich, fot. ZNiO we Wrocławiu

Jeszcze w tym samym roku Lubomirski powołuje na pierwszego dyrektora Zakładu księdza Franciszka Siarczyńskiego. W ciągu kolejnych dwustu lat Ossolineum kierowali m.in. historycy, bibliotekarze, literaturoznawcy, teatrolodzy, edytorzy. Od 1990 roku Ossolineum kieruje dr Adolf Juzwenko.  

1832

Otwarcie czytelni naukowej, początek działalności biblioteki. Uruchomienie drukarni, w której publikowane są m.in. prace naukowe powstałe w oparciu o zbiory ossolińskie, początek działalności wydawniczej.

Czytelnia w Ossolineum we Lwowie, fot. ZNiO we Wrocławiu

Jednak dopiero w 1878 r. rozpoczyna działalność Wydawnictwo Książek Szkolnych w ZNiO. W 1919 na jego bazie powstaje Wydawnictwo Ossolineum. W 1933 r. przejmuje ono serię „Biblioteka Narodowa” tomiki serii ukazują się do dziś. 

1939

W trakcie ewakuacji zbiorów Ossolineum ginie dyrektor L. Bernacki. Mieszkańcy Lwowa i nie tylko przekazują Ossolineum w depozyt swoje kolekcje w przekonaniu, że tu będą one bezpieczne. W ten sposób do Ossolineum trafia m.in. rękopis „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza.

Kopanie rowów w 1939 roku we Lwowie, fot. ZNiO we Wrocławiu

W czasie wojny Ossolineum kilkukrotnie zmienia przynależność Instytucjonalną. W 1940 r. władze sowieckie z Biblioteki Ossolineum i pięciu innych bibliotek Lwowską Filię Biblioteki Akademii Nauk Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. W po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej władze Generalnego Gubernatorstwa podejmują decyzję o włączeniu książnicy w struktury Biblioteki Państwowej (Staatsbibliothek Lemberg).

Ossolineum we Wrocławiu

1944

Z powodu zbliżającego się frontu władze niemieckie zarządzają ewakuację części zbiorów ossolińskich ważnych, ich zdaniem, dla kultury niemieckiej. Mieczysław Gębarowicz, kierownik biblioteki, podejmuje decyzję o ukryciu w dwóch transportach niemieckich najcenniejszej części kolekcji Ossolineum. Przewieziono je do Biblioteki Jagiellońskiej, a potem miały trafić dalej w głąb Rzeszy. Transport porzucono w miejscowości Zagrodno na Dolnym Śląsku.

1946

Władze sowieckie postanawiają przekazać do Polski część zbiorów lwowskiego Ossolineum, a nowy polski rząd na nową siedzibę wskazuje Wrocław i budynek dawnego klasztoru krzyżowców z czerwoną gwiazdą.

Rozpakowywanie zbiorów ossolińskich we Wrocławiu, fot. ZNiO we Wrocławiu

Pierwszy transport zbiorów ossolińskich ze Lwowa przyjeżdża do Wrocławia w lipcu tego samego roku, kolejny w marcu 1947 r.

Ostatecznie do Wrocławia przewieziono ok. 27 proc. dawnych zbiorów bibliotecznych (w tym tylko 15 proc. czasopism) oraz ok. 4 proc. zbiorów muzealnych. Trafiają tu także zbiory porzucone przez Niemców w Zagrodnie na Dolnym Śląsku, w tym rękopis „Pana Tadeusza”.

Już we wrześniu 1947 r. uruchomiono czytelnię, udostępniając część zbiorów środowisku akademickiemu. Z czasem Ossolineum zostaje instytucją w strukturach Polskiej Akademii Nauk.

Czytelnia Ossolineum, lata 60., fot. T.Drankowski/ZNiO we Wrocławiu

1990

Nowy dyrektor Biblioteki ZNiO dr Adolf Juzwenko podejmuje starania o restytucję fundacji ZNiO, a w 1992 r. rozpoczęły się rozmowy ze stroną ukraińską w sprawie odzyskania kolekcji ossolińskich pozostawionych we Lwowie.

W 2004 r. na podstawie umowy z Biblioteką im. Stefanyka we Lwowie Ossolineum uzyskuje pełny dostęp do swych pozostawionych kolekcji, z możliwością ich opracowania i kopiowania.

1999

Jan Artur Tarnowski podpisuje akt notarialny, na mocy którego rękopis „Pana Tadeusza” zostaje sprzedany gminie Wrocław, a następnie przekazany przez nią na własność Zakładowi Narodowemu im. Ossolińskich.

 Gmach główny Ossolineum we Wrocławiu, fot. A.Solnica/ZNiO we Wrocławiu

W 2016 r. w kamienicy we wrocławskim Rynku otwarte zostaje Muzeum Pana Tadeusza, które jest częścią Ossolineum. Prezentowany jest w nim m.in. rękopis „Pana Tadeusza” oraz Gabinety Świadków Historii poświęcone Janowi Nowakowi-Jeziorańskiemu i Władysławowi Bartoszewskiemu. W ciągu roku muzeum odwiedziło kilkadziesiąt tysięcy osób.

Opracowanie przygotowane na podstawie materiałów Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu.